Орталық Азия елдерінің 2024 жылғы наурыздағы тұтынушылық сенімділігі: жаңа рекордтар мен құлдыраулар.
Freedom Finance Global Орталық Азияның төрт елі: Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан тұрғындарының тұтынушылық сенімділігін, инфляциялық және девальвациялық күтулерін тоғызыншы ай зерттеп келеді: 2024 жылғы наурыз әр түрлі қорытындылар көрсетті, ал кейбір аспектілерде ақпан айындағы нашарлаудан кейін қалпына келді.
Айта кетейік, наурызда Қазақстанда тұтынушылық сенімділіктің күрт нашарлағаны байқалады, онда индекс 100 тармақтан төмен түсті, бұл жағымсыз жауаптардың оң жауаптардан басым екенін көрсетеді. Сондай-ақ Тәжікстанда айтарлықтай төмендеу болды, алайда онда индекс өте жоғары болды. Сонымен қатар Қырғызстанда бұрынғы көрсеткіштердің сақталуы, ал Өзбекстанда ақпан айындағы құлдыраудан кейін тұтынушылық сенімділіктің күрт қалпына келуі байқалады. Жоғарыда аталған барлық елде, жалпы Қырғызстаннан басқа, инфляциялық күтулер мен сезімдер айтарлықтай жақсарғанын көрсетті. Бұл ретте Қырғызстанда аздаған өсім елеулі болып табылмайды, себебі онда Орталық Азиядағы ең төмен көрсеткіштер бар. Тәжікстан мен Қазақстанда да ақпан айындағы өсімнен кейін инфляциялық күтулер мен сезімдер көрсеткіштерінің жақсарғаны байқалады.
2023 жылғы шілдеден бастап Қазақстан мен Өзбекстанда талдаушылар халық санына шамалас ай сайын 3600, Қырғызстанда 1600 және Тәжікстанда 1200 сауалнамадан жинайды. Зерттеулер әлемнің көптеген елдерінде тұтынушылық сенімділік индекстерін алу үшін пайдаланылатын және United Research Technologies Group зерттеу компаниясы жергілікті міндеттерге бейімделген әдіснамаға негізделеді. Деректерді жинау әдісі – телефон арқылы сауалнама жүргізу. Сауалнама бейімдендірілген: зерттеу респонденттердің ана тілінде жүргізіледі.
Қазақстан
Қазақстанда тұтынушылық сенімділік индексі (CCI) наурызда қатарынан төртінші рет төмендеді, бұл ретте төмендеу айтарлықтай күрт болды. 2023 жылғы маусымнан бастап тұңғыш рет ҚР-дағы тұтынушылық сенімділік индексі 100 тармақтан төмен жағымсыз аймақта болды, яғни жағымсыз жауаптардың үлесі оң жауаптар үлесінен асып түсті. Наурыз айында индекс бірден 5,6 тармаққа төмендеп, 95,1 тармаққа жетті. Сауалнамаға қатысқан қазақстандықтардың экономикалық ахуал бойынша бағалары мен күтулері барынша нашарлады.
Экономикалық бағалаудың күрт нашарлауы
Наурызда өткен 12 айдың деңгейінде ҚР-да орын алған экономикалық жағдайдағы өзгерістердің қосалқы индексі күрт төмендеді (11 тармаққа). Қосалқы индекс 66,2 тармаққа жетті, бұл деректерді жинаудың барлық 19 айындағы жаңа антирекорд болып табылады (Қазақстанда зерттеу 2022 жылдан бастап жүргізілуде). Қазақстандықтардың 12,1%-ы ғана Қазақстан экономикасы соңғы жылы жақсарды деп есептейді. Ал сауалнамаға қатысқан респонденттердің 53,2%-ы онымен келіспеді. Ақпанда үлестер тиісінше 17,6%-ды және 43,7%-ды құрады. Нәтижелердің қатты нашарлауы экономика туралы өз пікірін сақтап қалған 45-59 жастағы адамдардан басқа барлық жас топтары бойынша байқалады. 29 жасқа дейінгі жастар жас топтары арасында көшбасшы болып қала беруде, бірақ дәл олардың арасында 35-тен 46,1%-ға дейін жағымсыз жауаптар үлесінің неғұрлым артқаны байқалады. Ал қалған үш жас тобы теріс жауаптар үлесінің 55% деңгейіндегі ұқсас нәтижені көрсетеді.
Өңірлер бойынша ең күрт жағымсыз серпін бірден үш өңірде байқалады: Абай, Маңғыстау және Ақтөбе облыстарында. Бұл өңірлерде ақпанға қатысты жағымсыз жауаптардың үлесі тиісінше + 29 пайыздық тармаққа, + 28 пайыздық тармаққа және + 26 пайыздық тармаққа өсті. Нәтижесінде ең нашар нәтижелер Ақтөбе облысында тіркеледі, онда тұрғындардың үштен екісі соңғы 12 айдағы экономикадағы өзгерістерді теріс бағалайды. Ең үздік нәтижені Түркістан облысы көрсетіп отыр, онда осы көрсеткіш 40,7%-ды, ал оң жауаптардың үлесі 20,6%-ды құрайды.
Экономика бойынша болжамдар көңілге жағымсыз
Бір жылдың деңгейіндегі экономикалық жағдайдың күтілетін өзгерістерінің қосалқы индексі де наурызда күрт төмендеп, 122,3 тармаққа жетті. Бұл 2023 жылғы шілде - 2024 жылғы ақпан айларындағы орташа көрсеткіштен 131,5 тармақтан едәуір аз, бірақ 2023 жылғы бірінші жартыжылдықтағы көрсеткіштен әлдеқайда жоғары. Наурыз айында экономиканың келешегіне қатысты оң жауап берген қазақстандықтардың үлесі 54,1%-дан 49,7%-ға дейін төмендеді.
Жастар бойынша үш топ бірден индекстің күрт төмендегенін көрсетті. Оң жауаптардың басым бөлігі 30 – 44 жастағы адамдарда 54,6-дан 48,5%-ға дейін төмендеді. Қалғандарына қарағанда 29 жасқа дейінгі жастар жақсырақ жауап берді, олардың ішінде экономикалық перспективалар мәселесінде 59,4% оптимист жиналды. Ал 45-59 және 60 жастан асқан жас топтары бірдей нәтиже – 45%-дан сәл артық көрсетті.
Өңірлер бойынша экономикадағы оптимистер үлесінің күрт төмендеуі Абай, Қызылорда және Ұлытау облыстарында байқалады. Бұл өңірлерде наурыз айында оң жауаптар үлесі тиісінше 31, 20 және 18 пайыздық тармаққа төмендеді. Экономикадағы нақты өзгерістер мәселесіндегідей Түркістан облысы көш бастап тұр, онда респонденттердің 63,7%-ы келесі 12 айдағы экономика перспективаларын оң бағалайды. Наурыз айындағы ең жақсы оң серпінді Ақмола облысы көрсетті, онда 4 пайыздық тармаққа көп адам оң жауап берді. Наурызда оң жауаптар үлесінің 40,8% нәтижесімен Қарағанды облысы аутсайдер атанды.
Инфляциялық күтулер мен сезімдер қайта төмендеді
Инфляциялық күтулер мен Қазақстан тұрғындарының сезімдері тұтастай алғанда төмендеп, рекордтық төмен қаңтар мәніне жақындады. Өткен айда тұрғындардың 44,2% (ақпанда 47,1%) бағаның қатты өскенін байқады. Бұл нәтиже зерттеудің барлық уақытындағы ең төмен нәтиже болды. Бірақ бір жылдың деңгейінде баға өсуінің жылдамдығын атап өткендер үлесінің төмендеуі соншалықты көп болмады: 60,1%-дан 58,8%-ға дейін, бұл қаңтарда белгіленген рекордтық төмен мәннен 0,5 пайыздық тармақ ғана жоғары.
Бір айдың деңгейіндегі инфляциялық күтулер де төмендеді. Бағаның күшті өсуін күтетін адамдардың үлесі 18,5%-дан 17,5%-ға дейін төмендеді. Алайда бұл қаңтарға қарағанда 1,6 пайыздық тармаққа жоғары. Келесі 12 айдың деңгейінде бағаның өсуін жеделдету 20,4-тен 21,2%-ға дейін шамалы өсті, бұл зерттеудің соңғы 12 айындағы үшінші ең төмен көрсеткіш болып табылады. Жалпы алғанда, 2024 жылдың алғашқы үш айындағы нәтижелерді ескере отырып, халықтың нақты және күтілетін баға өсіміне қатысты алаңдаушылығы 2023 жылға қарағанда айтарлықтай төмендеді деп айтуға болады.
ҚР Ұлттық банкінің инфляциялық сезімдер мен күтулер бойынша осындай зерттеуі бірдей серпінді көрсетті. Осы зерттеудің деректеріне сәйкес, жыл ішінде бағалар қатты өседі деп күтетіндердің үлесі 24%-дан 24,7%-ға дейін өсті. Бұл ретте бір айдың деңгейінде көрсеткіш 21,3%-дан 19,5%-ға дейін төмендеді. Сондай-ақ бір айдың деңгейінде де, бір жылдың деңгейінде де инфляциялық сезім төмендеді.
Қазақстандықтарды жекелеген тауарлар мен қызметтер арасында «ет пен құс», «сүт және сүт өнімдері», «көкөністер мен жемістер» және «нан және нан-тоқаш өнімдері» сияқты азық-түлік өнімдерінің негізгі түрлерінің бағасы толғандырып келеді. Бұл өнімдер респонденттерде бесінші айдан бері алғашқы төрт орынды иеленіп келеді. Бұл ретте наурыз айында ақпан айына қарағанда, бұл тауарлар бағаның анағұрлым айтарлықтай өсуін көрсетті. «ТКШ қызметтері» зерттеуде қарқын алуда. Наурызда респонденттердің 22%-ы тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық қызметтері бағасының қатты өскенін байқады, бұл жаңа рекорд болып табылады. Ақпанда бұл көрсеткіш 18,3% болса, қаңтарда 12,5%-ды құрады. Наурызда ресми статистикаға сәйкес ТКШ қызметтерінің бағасы өсуін жалғастырды, айлық өсім 1,7%-ды құрады. Жалпы соңғы жылы орташа баға өсімі 15,9%-ға жетті, бұл соңғы 12 айдағы рекордтық жоғары көрсеткіш болып табылады.
Девальвациялық күтулер аздап өсті
Наурызда қазақстандықтардың девальвациялық болжамы ақпанға қарағанда біршама өсті. Бұл осы кезеңде теңге долларға қатысты шамамен 0,9%-ға нығайғанына қарамастан орын алып отыр. Сауалнамаға сәйкес бір жыл деңгейінде теңгенің әлсіреуін күткен қазақстандықтардың үлесі 50,5-тен 52,7%-ға дейін өсті, ал бір ай деңгейінде 29,3% деңгейінде өзгеріссіз қалды. Дегенмен, бұл мәндер қыркүйектегі валюта нарығында күшті ауытқулар болған кезден анағұрлым төмен.
Кредиттік сенімділік индексі 0,4 тармаққа өсті және тоғызыншы ай қатарынан тіркелетін 34-37 пункттердің тұрақты диапазонында қалып отыр. Қазір несие алу үшін нашар уақыт деп санайтын қазақстандықтардың үлесі 51,8%-дан 51%-ға дейін төмендеді. Бұл ретте ақшаны депозитте ұстаудың жақсы уақыты деп санайтындардың үлесі 32,4%-дан 31,6%-ға дейін төмендеді, бұл 2023 жылғы шілдеден бастап зерттеудің барлық уақытындағы рекордтық төмен көрсеткіш болып табылады.
Қазақстандықтар арасындағы тыныштық деңгейі наурыз айында күрт төмендеп, зерттеудің барлық уақытында рекордтық деңгейге жетті. Қазақстан тұрғындарының 49,3%-ы қазіргі уақытты алаңдатарлық уақытқа қарағанда тыныш уақыт екенін айтады (ақпанда 54%). Бұл ретте 47,1%-ы жауаптардың жағымсыз нұсқаларын таңдады, бұл осы көрсеткіш 41,6%-ға жеткен ақпан айына қарағанда айтарлықтай жоғары. Жұмыссыздықтың өсуі бойынша бір жыл бойы екінші ай қатарынан одан әрі өсуді жалғасуда. Егер ақпан айында тұрғындардың 41%-ы оны өседі деп күтсе, наурызда 42,6% жинады, бұл да зерттеудің барлық уақытындағы рекордтық көрсеткіш болып табылады.
Өзбекстан
Өзбекстандықтардың тұтынушылық сенімділік индексі 2024 жылғы наурызда ақпан айындағы күрт құлдыраудан кейін толығымен қалпына келді. Наурызда индекс 5,7 тармаққа өсіп, 135,8 тармаққа жетті, бұл қаңтарда белгіленген рекордтық мәннен 1,1 тармаққа ғана төмен. Өсім барлық бес қосалқы индекс бойынша байқалады, бірақ ірі сауда жасау үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығын бағалау ерекше жақсарды.
Көптеген адамдар ірі сауда жасауға қолайлы баға береді
Ірі сауда жасау үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі 8,2 тармаққа күрт өсіп, наурыз айының қорытындысы бойынша 88,8-ге жетті. Өзбекстан тұрғындарының 42,2%-ы қазіргі уақытты ірі сауда жасау үшін қолайлы уақыт деп есептеді, ал ақпан айында олардың үлесі бар болғаны 38,2%-ды құрады. Нәтижелерді жақсарту барлық төрт жас тобы бойынша жүргізіледі. Ол 45-59 жастағы респонденттер арасында анық байқалады, олардың ішінде оң жауаптар үлесі 34,3%-дан 41,3%-ға дейін өсті. Дегенмен, 29 жасқа дейінгі жастар көшбасшы болып қала беруде - олардың 46,6%-ы жауаптардың оң нұсқаларын таңдады.
Өңірлер бойынша көрсеткіштердің неғұрлым күшті жақсаруы Әндіжан және Жизақ облыстарында тіркеледі. Бұл өңірлерде ірі сауда жасау үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығын атап өткен адамдардың үлесі тиісінше 13 және 11 пайыздық тармаққа өсті. Наурыздағы ең үздік өңір Науаи облысы болып табылады, онда респонденттердің 47,9%-ы оң жауап берді және соншасы теріс жауап берді. Бұл облыс жағымсыз жауаптардың үлесі оң жауаптардың үлесінен аспайтын жалғыз өңірге айналды. Ақпан айының көшбасшысы Хорезм облысы оң жауаптар үлесінің 4,6 пайыздық тармақ төмендеуінен бірден 8 тармақтан айырылды. Наурыз айының аутсайдері Сырдария облысы болып табылады, онда респонденттердің 32,8%-ы ғана ірі сауда жасау үшін қолайлы жағдайларды атап өтті.
Жеке материалдық жағдайының өзгерістерін бағалауды қалпына келтіру
Жеке материалдық жағдайдағы өзгерістердің қосалқы индексі соңғы 12 айда 6,4 тармаққа өсіп, ақпан айындағы шығындардың басым бөлігін қалпына келтірді. Нәтижесінде қосалқы индекс көрсеткіші 136,5 тармаққа жетті. Өзбекстан тұрғындары арасында оң жауаптар үлесі 5 тармаққа артты: 58,5%-дан 63,5%-ға дейін, бұл мәннің толық қалпына келгенін көрсетті. Жағымдылықтың ең көп өсуі 60 жастан асқандарда байқалады. Олардың ішінде бұл көрсеткіш 47,5%-дан 55,8%-ға дейін өсті. Осылайша аға буын жеке материалдық жағдайын жақсартуда ең пессимистік болып қалса да, басқа жас топтарынан артта қалуды едәуір қысқартты. Наурыз айында 29 жасқа дейінгі жастар бәрінен жақсы жауап береді. Олардың ішінде оптимистер наурызда 72% жинады, ал ақпан айында 67,2% болды.
Өңірлер бойынша Әндіжан облысында, сондай-ақ Ташкентте нәтижелердің айтарлықтай жақсарғанын көрсетеді, онда жеке материалдық жағдайдың жақсарғанын оң бағалағандардың үлесі тиісінше 10,5 және 10,8 пайыздық тармаққа ұлғайды. Сондай-ақ, айтарлықтай жақсару Наманган (+ 7,1 пайыздық тармақ) және Самарқан (+ 7,3 пайыздық тармақ) облыстарында тіркеледі. Ең үздік көрсеткіш Хорезм облысында байқалады, онда респонденттердің 70,6%-ы оң жауап берді. Ал наурыздағы айтарлықтай прогреске қарамастан, Ташкент рейтингтің соңында 55,3%-дық нәтижемен қайта оралды.
Инфляциялық сезім айтарлықтай төмендеді
Өзбекстан тұрғындарының инфляциялық бағалары мен болжамдары наурыз айында біршама төмендеді. Ең көп құлдырау инфляциялық бағалау бойынша болды. Мәселен, бір жылдың деңгейінде бағаның қатты өсуі ақпандағы 44,4%-ға қарағанда 42,8% болды. Наурыздың нәтижесі ұн бағасының күрт өсуінің алдында 2023 жылғы тамызда белгіленген рекордтық төмен мәннен 0,1 пайыздық тармаққа жоғары болып шықты. Сондай-ақ соңғы айда бағаның қатты өскенін байқағандардың үлесі төмендеді. Үлес көрсеткіші 22,3%-дан 20,3%-ға дейін төмендеді, бұл зерттеудің барлық уақытындағы жаңа ең төменгі көрсеткіш болып табылады. Инфляциялық күтулер бойынша төмендеу аса байқалмады. Бағалар қатты өседі деп күтетіндердің үлесі келесі айда 12,9%-дан 12,2%-ға дейін аздап төмендеді. Екінші жағынан, бір жылдың деңгейінде өзбекстандықтардың инфляциялық күтулері аздап өсті. Егер ақпанда тұрғындардың 26,3%-ы жыл бойы жылдам өсуді күтсе, наурызда бұл үлес 26,4%-ды құрады.
Ресми түрде ақпан айында инфляция айлық көрсеткіште 0,67%-ды құрағанын атап өтпекпіз. 2016 жылдан бері наурыз айында айлық инфляция соншалықты төмен болған емес. Жылдық көрсеткіште ол 8,35%-дан 7,98%-ға дейін төмендеді, бұл соңғы сегіз жылдағы жаңа рекордтық төмен көрсеткіш болып табылады. Осы зерттеу респонденттерінің пікірінше, неғұрлым қымбаттаған жекелеген тамақ өнімдерінің үздік 3-і қатарынан төртінші айда өзгермейді. Көш басында өзбекстандықтардың 45%-ын алаңдататын ет пен құс тұр, бұл ақпанға қарағанда азырақ. Екінші орынды бұрынғысынша бензин және жанар-жағармай материалдары иеленді, олар бойынша респонденттердің 28,1%-ы бағаның қатты өскенін байқады. Сауалнамаға қатысқан өзбекстандықтарды ұнның бағасы да алаңдата бастады. Наурызда мұндай көрсеткіштер 25,1%-ды жинады, бұл ақпанға қарағанда 4,3 пайыздық тармаққа аз. Ресми деректер наурыз айында бензиннің бағасы ақпан айындағы 1,1%-ға қарағанда 0,1%-ға ғана өскенін, ал пропанның тіпті 3,3%-ға арзандағанын көрсетеді, алайда ақпанда бағаның 1,4%-ға өскені тіркелді. Соңғы 12 айда жанар-жағармайдың бұл екі түрі тиісінше 25,2 және 12,4%-ға қымбаттады. Сондай-ақ, наурыз айында ет бағасы ресми статистикаға сәйкес біршама төмендеді. Сиыр еті 0,2%-ға, ал қой еті 0,1%-ға төмендеді. Ал бидай ұны бойынша бағаның айлық өсуі 0,9%-ға белгіленеді, алайда соңғы жылы бағаның өсуі тек 1,1%-ды құрады.
Кредитке және депозитке деген сенімнің қалпына келуі
Наурыз айында Өзбекстан тұрғындарының девальвациялық күтулері аздап төмендегенін көрсетті. Алдағы 12 айда долларға қатысты сумның әлсіреуін күтетіндердің үлесі ақпандағы рекордтық 71,6%-дан 70,2%-ға дейін төмендеді. Бір айдың деңгейінде пессимистердің үлесі қатарынан екінші айда 51,6-дан 51,8%-ға дейін өсті. Валюта нарығында доллар сумға қатысты өзінің өсуін жалғастырды. Наурыздағы доллардың 1,1%-ға өсуі 2023 жылғы тамыздан бастап ең көп болды.
Наурыздағы кредитке деген сенім ақпандағы елеулі құлдыраудан кейін қалпына келгенін көрсетті. Қазіргі уақытты кредит үшін қолайлы уақыт деп санайтындардың үлесі ақпан айындағы 31,6%-дан наурыз айындағы 34,8%-ға дейін өсті. Депозиттік индекс бойынша да толық қалпына келтіру тіркеледі. Индекс 57,1 тармақтан 59,9 тармаққа дейін өсті, бұл рекордтық қаңтардан 0,6 тармаққа ғана төмен. Өзбекстандықтардың 41,7%-ы (ақпанда 38,4%) қазіргі уақытты депозиттер үшін қолайлы уақыт деп есептейді. Наурыз айындағы тыныштық деңгейі де толығымен қалпына келіп, қаңтар айындағы көрсеткіштерге қайта оралғанын көрсетті. Егер ақпан айында тұрғындардың 76,9%-ы қазіргі уақытты тыныш уақыт деп айтса, наурыз айында мұндай жауаптардың үлесі 80,5%-ға дейін өсті. Екінші жағынан, жұмыссыздық мәселесінде пессимизмнің өскені қайта байқалады: жыл ішінде оның өсуін күтетіндердің үлесі ақпандағы 40,6%-дан наурызда 41,4%-ға дейін өсті.
Қырғызстан
Қырғызстанда тұтынушылық сенімділік индексі наурызда 0,2 тармаққа өсіп, 128 тармақты құрады. Жалпы қосалқы индекстер бойынша әртүрлі бағыттағы серпінді байқауға болады. Мысалы, Қырғызстан тұрғындары нақты және күтілетін жеке материалдық жағдайды неғұрлым оң бағалайды, ал экономикалық перспективалардың өзгеруі мен күтілуі мәселелерінде пессимизмнің өсуі байқалады.
Жеке материалдық жағдай қалпына келгенін көрсетті
Жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді бағалау қосалқы индексі 2,5 тармаққа - 124,1 тармаққа дейін өсті. Аталған қосалқы индекс ақпан айындағы күрт құлдыраудан соң ішінара қалыпқа келтірілгенін, ол зерттеудің барлық уақытында ең төменгі деңгейге жеткенін айтуға болады. Соңғы 12 айдың деңгейінде жеке материалдық жағдайының өзгеруін оң бағалайтындардың үлесі 44-тен 45,8%-ға дейін өсті. Жас топтары арасында ең жоғары өсуді 29 жасқа дейінгі жастар көрсетті, олардың арасында оң жауаптар үлесі 53-тен 56%-ға дейін өсті.
Сондай-ақ, бұл көрсеткіш 30-44 жас аралығындағы респонденттерде 40-тан 43%-ға дейін өсті. 29 жасқа дейінгі жастар көшбасшы болып қала беруде, ал аға буын арасында 60 жастан бастап 40%-дан 38,6%-ға дейін оң жауаптар үлесінің төмендегені байқалады. Өңірлер бойынша ақпанға қатысты жағымдылықтың күрт өскені бірден үш облыста тіркеледі: Нарын (+ 25 пайыздық тармақ), Баткен (+ 12 пайыздық тармақ), Шу (+ 8 пайыздық тармақ). Дегенмен, ең жоғары өңірлік индекс шамалы артықшылықпен Ош облысында байқалады, онда адамдардың 30%-ы бір мәнді оң жауап берді, ал жеке материалдық жағдайының өзгеруі туралы сұраққа тек 2%-ы ғана бір мәнді жағымсыз жауап берді. Ақпан айында соңғы орынға ие болған Шу облысын Бішкек қайта ауыстырды, онда оң жауаптардың жалпы үлесі 38%-ға ғана жетеді, бұл жалпы республикалық мәннен айтарлықтай төмен.
Экономика бағасы аздап нашарлады
Қырғызстандағы экономикалық жағдайдағы өзгерістердің қосалқы индексі 2,5 тармаққа төмендеп, 130,4 тармаққа жетті, бұл былтырғы жылдың қараша айынан бергі ең төмен көрсеткіш болып табылады. Дегенмен, тұрғындардың басым бөлігі соңғы жылы экономикадағы өзгерістерге оң баға бергенін көрсетіп отыр, бірақ мұндай адамдардың үлесі наурызда 56,8%-дан 54,7%-ға дейін төмендеді. Пессимизмнің ең көп өсуі 30 – 44 жас аралығындағы тұрғындарда байқалуда. Бұл респонденттер арасындағы оң жауаптардың үлесі 52,6%-дан 51,6%-ға дейін төмендеді, ал жағымсыз жауаптардың үлесі 14,8%-дан 19,4%-ға дейін күрт өсті. Бұл жас тобы аутсайдер болып шықты, ал ең жақсы нәтижені 60 жастан бастап аға буын көрсетіп келеді, олардың ішінде оптимистердің үлесі 63%-ды құрайды, алайды бұл ақпандағы 66%-ға қарағанда біршама аз.
Өңірлер бойынша Ош облысында көрсеткіштер күрт төмендегенін атап өтпекпіз, онда оң жауаптардың үлесі 66%-дан 57%-ға дейін төмендеді. Екінші жағынан, Ыстықкөл және Нарын облыстарында да осы көрсеткіштің күрт өскені байқалады. Бірінші жағдайда 49-дан 65%-ға дейін, ал екінші жағдайда 51-ден 59%-ға дейін. Ыстықкөл облысының үздік нәтижесіне қарамастан, наурыз айында көшбасшы Жалал-Абад облысы болды, онда тұрғындардың 70,4%-ы елдегі экономикалық өзгерістерге оң баға берді.
Инфляциялық сезімдердің аздап артуы
Наурызда қырғызстандықтардың инфляциялық бағалары мен болжамдары біршама артты. Өткен айда бағаның өсу сезімі едәуір өсті. Егер ақпанда 26,8%-ы бағаның өте қатты өсуін сезінсе, наурызда бұл көрсеткіш 29,2%-ға дейін өсті. Дегенмен, бұл көрсеткіш зерттеудің барлық уақытындағы ең төмен екінші көрсеткіш болып табылады. Сондай-ақ өткен 12 айдағы бағалардың өсуінің бағасы шамалы қарқынмен өсті. Наурызда қырғызстандықтардың 52,6%-ы баға өсімінің жылдамдығын атап өтті, ақпанда бұл көрсеткіш 1,3 пайыздық тармаққа аз болды. Айта кетейік, еліміздегі ресми инфляция наурыз айында бес ай қатарынан бәсеңдегеннен кейін алғаш рет жеделдеді. Жылдық инфляция 5,1%-дан 5,2%-ға дейін аздап өсті, бұл респонденттердің сезімдеріне әсер етуі мүмкін. Дегенмен, айлық инфляция ақпанға қарағанда төмендеді.
Қырғызстандықтардың инфляциялық болжамдары да айтарлықтай өсті, бірақ Орталық Азиядағы ең төмен бағалардың бірі болып қала беруде. Келесі 12 айда бағаның ең жылдам өсуін күтетін респонденттердің үлесі 10,7%-дан 11,8%-ға дейін ұлғайды. Алайда, бағалар қатты өседі деп санайтындардың үлесі келесі айда бұрынғы 6,3% деңгейінде қалды.
Жекелеген тауарлардың ішінде қырғызстандықтарды ұн бағасы қатты алаңдататынын атап өтеміз. Респонденттердің 54,4%-ы бағаның өсуі неғұрлым айқын байқалған осы тауарды атап өтті. Алайда, бұл көрсеткіш баяу болса да, үшінші ай қатарынан төмендеп келеді. Тұтастай алғанда, бағаның айтарлықтай жоғары өсуі байқалған үздік 5 тауар қатарынан жетінші айда өзгермеді. Респонденттердің 47,3%-ы өсімдік майын, 35,4%-ы – көкөніс пен жемісті, 34,7%-ы – тұзды қант және 33,8%-ы – ет пен құсты атап өтті. Дегенмен көрсеткіштің өсуі тек өсімдік майы бойынша ғана байқалады. Екінші жағынан, ресми статистикаға сәйкес, соңғы жылы сары май мен май бағасы 8,7%-ға, қант, жем, бал және шоколад бағасы 4,6%-ға, ал көкөніс бағасы 13%-ға төмендеді. Бірақ жеміс-жидек бағасы бір жылда 20,7%-ға өсті.
Девальвациялық күтулердің, жұмыссыздық туралы алаңдаушылық пен уайымның өсуі
Қырғыз сомы наурызда долларға қарағанда бұрынғы деңгейде қалуды жалғастырды, ол 0,06%-ға ғана өсті. Дегенмен, қырғызстандықтардың сауалнамасына сәйкес девальвациялық күтулер наурыз айында біршама өскен. Егер желтоқсанда тұрғындардың 28,2%-ы бір жылдан кейін сом әлсірейді деп күтсе, қантар айында олардың үлесі күрт 32,6%-ға дейін артты. Бұл көрсеткіш қарашадан бастап ең жоғары көрсеткіш болып табылады. Бір айдың деңгейіндегі доллардың өсуі мәселесінде пессимистер үлесінің 15,3-тен 16,7%-ға дейін ұлғаюы шамалы, бұл 2023 жылдың екінші жартыжылдығының көрсеткіштерінен жоғары емес.
Халықтың кредитке деген сенімі зерттеудің барлық уақытында неғұрлым жоғары мәндерге қол жеткізе отырып, қатарынан екінші ай жақсаруда. Бір айда кредит алу үшін қолайлы жағдай деп санайтындардың үлесі 22%-дан 24,9%-ға дейін артты. Қырғызстандықтардың депозитке деген сенімі аздап төмендеді. Оң жауаптар үлесі ақпандағы 28,1%-дан наурызда 27%-ға дейін төмендеді. Алайда, теріс жауаптардың үлесі де төмендеді: 15,7-ден 15,1%-ға дейін. Халық арасында тыныштық деңгейі екінші ай қатарынан төмендеп келеді. Тұрғындардың 59,8%-ы қазіргі уақытты тыныш уақыт деп есептейді, ал алаңдаушылардың тек 27,2%-ы жиналды. Өткен айда бұл көрсеткіштер тиісінше 61,4% және 24,8%-ды құрады. Жұмыссыздықтың артуы бойынша тұрғындардың күтулері де екінші ай қатарынан артып келеді. Тұрғындардың 33,2%-ы оны өседі деп күтеді, ал өткен айда мұндай көрсеткіштер 27,7% болған.
Тәжікстан
Тәжікстандағы тұтынушылық сенімділік индексі наурыз айында үш айда алғаш рет 149 тармақтан 146 тармаққа дейін айтарлықтай төмендегенін көрсетті. Құлдырауды бес қосалқы индекстің барлығы көрсетті, бірақ экономикадағы және 12 айдың деңгейіндегі жеке материалдық жағдайдағы өзгерістердің бағасы көбірек азайды. Дегенмен Тәжікстанның көрсеткіштері Орталық Азияда ең жоғары болып қалуда, ал ағымдағы нәтиже оң нәтижелердің үлкен үлесімен бәрібір өте жоғары болып табылады.
Экономикалық бағалаудың нашарлауы
Барлық қосалқы индекстер арасында ең көп құлдырау соңғы 12 айдағы экономикалық жағдайдың өзгерістерін бағалауға байланысты мәселені көрсетті. Бұл қосалқы индекс 170,7 тармақтан 164,9 тармаққа дейін төмендеді, бұл былтырғы жылдың қазан айынан бергі ең төмен көрсеткіш болып табылады.
Оң жауаптардың үлесі 81,9%-дан 78,4%-ға дейін төмендеді. Жастар бойынша бұл көрсеткіштің ең көп төмендеуі 30-44 жастағы адамдар тобында байқалады: 82,6-дан 77,3%-ға дейін. Қалған жас топтары да оң жауаптар үлесінің айтарлықтай төмендегенін көрсетті, бірақ жалпы олардың арасындағы айырмашылық әлі де көп емес. 60 жастағы аға буын бұл жолы бәрінен жақсы жауап берді, олардың ішінде оптимистер 81,2%-ды құрады. Ең нашар нәтиже 45-59 жастағы адамдарда тіркеледі - 76,9%, бұл республика бойынша орташа нәтижеден аз емес. Өңірлер бойынша наурызда оң көрсеткішті көрсеткен жалғыз өңір Душанбе болды, онда экономикадағы өзгерістерді оң бағалаған респонденттердің үлесі 75%-дан 77,9%-ға дейін өсті. Ең үлкен төмендеу республикалық маңызы бар аудандарда байқалады, онда осы көрсеткіш 86%-дан 76,4%-ға дейін төмендеді. Нәтижесінде Таулы-Бадахшан автономиялық облысы көшбасшылыққа шықты, онда тұрғындардың 88%-ға жуығы экономикалық жағдайдағы өзгерістерді оң бағалайды.
Жеке материалдық жағдайының жақсарғанын азырақ адам сезінуде
Соңғы 12 айда жеке қаржылық жағдайының өзгеруіне қатысты тағы бір қосалқы индекс 3,3 тармаққа төмендеді. Наурыз айында ол 142,4 тармаққа жетті, бұл да 2023 жылдың қазан айынан бергі ең төмен көрсеткіш болып табылады. Тәжікстандықтардың арасында оң жауаптардың үлесі ақпандағы 65,8%-дан наурызда 63,2%-ға дейін төмендеді. Бұл көрсеткіш 62,5-тен 57,9%-ға дейін төмендеген 30 - 44 жас аралығындағы адамдар арасында ең көп төмендеу қайтадан тіркеледі. Сондай-ақ 29 жасқа дейінгі жастарда (-1,6 пайыздық тармақ) оң нұсқалар үлесінің айтарлықтай төмендегені тіркеледі. Бірақ бұл жас тобы 73,4% көрсеткішпен көшбасшылықты сақтап отыр. Қалғандарына қарағанда 45-59 жас аралығындағы топ тағы да нашар жауап берді, олардың 56,8%-ы соңғы 12 айдағы жеке материалдық жағдайының жақсарғанын айтады. Өңірлер бойынша Душанбеден тағы да оң айырмашылығы бар, онда оң жауаптардың үлесі 57,9%-дан 59,4%-ға дейін өсті. Дегенмен, бұл мәселеде елорда аутсайдер болып қала береді. Көрсеткіштің ең күрт нашарлауы 84,4-тен 75,7%-ға дейін Таулы Бадахшан автономиялық облысында тіркеледі. Дегенмен, бұл өңір өз көшбасшылығын осындай нәтижемен ұстап отыр.
Инфляциялық бағалар мен күтулердің төмендеуі
Тәжікстан азаматтарының инфляция көрсеткіштері мен күтулері наурыз айында жалпы алғанда төмендегенін көрсетті. Орталық Азияда Тәжікстанның инфляциялық көрсеткіштері ең төмен көрсеткіштердің бірі болып табылады, әсіресе бұл 12 айдың деңгейіндегі бағалау мен сезімге қатысты. Бұл соңғы айда бағаның қатты өсуін атап өткен респонденттердің үлесі 20,1%-дан 21,2%-ға дейін аздап өскеніне қарамастан орын алып отыр. Соңғы 12 айдың деңгейінде бағаның неғұрлым жылдам өсуін сезінгендер үлесі, керісінше, 26,2%-дан 25,4%-ға дейін төмендеді.
Тәжікстан тұрғындарының инфляциялық болжамы екі уақыт бойынша да төмендеді. Тұрғындардың 10,7%-ы алдағы айда бағаның өте күшті өсуін күтуде, ал ақпанда ондайлардың саны 10,9%-ды құрады. Бір жылдық көкжиекте бағаның тезірек өсуін күткен адамдардың үлесі 11,9%-дан 9,3%-ға дейін төмендеді, бұл бүкіл зерттеудегі ең төменгі деңгей.
Наурыздағы инфляция бойынша ресми деректер әлі жарияланған жоқ, бірақ ақпанда жылдық инфляция 3,8%-дан 3,6%-ға дейін төмендеді. Жекелеген тауарлардың ішінде ұн бағасы Тәжікстан тұрғындарын алаңдатуда. Респонденттердің 41,1%-ы баға өсімі ең көп байқалған тауар ретінде ұнды таңдады және бұл үлес наурызда біраз өсті. Сондай-ақ, «ет, құс» (+ 7,5 пайыз) және «көкөніс пен жеміс-жидек» (+ 5 пайыз) бағаларының қатты өскенін байқағандар үлесінің күрт артқанын атап өтейік. Наурыз айында Тәжікстан тұрғындарының 31,2%-ы және 25,8%-ы осы азық-түлік өнімдеріне бағаның қатты өскенін байқады. Ақпан айында ет пен жеміс бағасының ресми түрде өсуі жылдамдады. Мәселен, ет және ет өнімдері бойынша жылдық инфляция 3,2-ден 3,6%-ға дейін, сиыр еті бойынша 4,9-дан 6,4%-ға дейін, ал жемістер бойынша 34-тен 35%-ға дейін жылдамдады.
Девальвациялық күтулердің рекордтық төмен деңгейге дейін төмендеуі
Ақпан айында Тәжікстанда девальвациялық болжамдар төмендеді. Айта кетейік, доллардың сомониге қатысты бағамы соңғы 13 айда бір деңгейде дерлік қалып отыр. Ұлттық валюта әлсірейді деп күтетіндердің үлесі бір ай ішінде 15,6% деңгейінде қалды. Алайда бір жыл деңгейінде ел халқының 22,9%-ы (24,7% – ақпанда) әлсіреуді күтуде, бұл зерттеудің барлық уақытындағы ең төмен мән болып табылады.
Кредитке және депозитке деген сенімділік индекстері қайтадан әр түрлі бағытты қозғалысты көрсетті. Ел тұрғындарының 30,3%-ы қазіргі уақытты кредит алуға қолайлы уақыт деп есептесе, ақпанда бұл көрсеткіш 28,1%-ды құрады. Депозиттер бойынша, керісінше, жағымсыз жауаптар үлесінің артқаны байқалады. Наурыздағы респонденттердің 13,5%-ке қарағанда 15,6%-ы қазіргі уақытты депозиттер ашу үшін өте қолайсыз уақыт екенін айтады. Тыныштық деңгейі аздап төмендеді: Тұрғындардың 85,5%-ы қазіргі уақытты тыныш уақыт екенін атап өтсе, ақпанда бұл көрсеткіш 87,2%-ды құрады. Жұмыссыздық бойынша күтілетін күтулер күрт өсті, бұл ретте өсу қатарынан екінші айда болып отыр. Респонденттердің 31,7%-ы ақпандағы 24,6%-ға қарағанда жұмыссыздық өседі деп күтеді. Дегенмен, бұл көрсеткіш 2023 жылғы шілде-қазанға қарағанда айтарлықтай төмен.
Қорытынды
2024 жылғы наурыз тұтастай алғанда тұтынушылық сенімділік индексін (CCI) өзгерту мәселесінде Орталық Азия елдері үшін біркелкі айға айналды. Екі елде (Қазақстан, Тәжікстан) CCI индексі айтарлықтай төмендеді, бұл ретте осы мемлекеттер үшін бұл серпінді түсіндіру мүлдем әртүрлі болып табылады. Қазақстан қайтадан 100 тармақты құрайтын бейтарап шектен төмен болып шықты, ал Тәжікстан көшбасшы болып келеді. Сонымен қатар Өзбекстанда, керісінше, ақпан айындағы құлдыраудан кейін көрсеткіштер күрт қалпына келді. Ал Қырғызстанда CCI индексі бұрынғы деңгейде қалды.
Қазақстанда кезекті, төртінші ай қатарынан тұтынушылық сенімділік индексінің төмендеуі байқалады. 2023 жылдың маусымынан бастап алғаш рет ол 100 тармақтан төмен болып шықты, бұл индекстің бес негізгі құрамдас бөлігіндегі оң сұрақтардан жағымсыз жауаптардың басым екенін көрсетеді. Әсіресе қазақстандықтардың экономикадағы өзгерістер бойынша бағалары мен болжамдары қатты төмендеді. Дәл осы мәселелер қазақстандықтарды өңірдің басқа елдерінен айырмашылығы ретінде қатты алаңдатады. Егер экономикалық перспективалар болжамы бойынша нәтиже абсолюттік минимумдардан әлдеқайда жоғары болса, онда Қазақстан экономикасы өткен 12 айда қалай өзгерді деген мәселеде антирекорд байқалады.
Тәжікстанда CCI индексінің төмендеуі елеулі болғанымен, қорытынды нәтиже бәрібір 100 тармақтан жоғары болып отыр. Бұл елдегі респонденттердің басым көпшілігі зерттеу сұрақтарына жауаптардың оң нұсқаларын таңдайды. Дегенмен, CCI индексі Тәжікстан үшін 2023 жылдың қыркүйегінен бері онша төмен болмағанын айта кетейік. Қырғызстанда индекс аз ғана өсім көрсетіп, бұрынғы деңгейінде қалды. Бұл елдің наурыз айындағы ерекшелігі - тұрғындардың көбі жеке материалдық жағдайындағы өзгерістерді оң бағалап, болжай бастағанымен, экономикалық перспективалар мәселесінде оптимистер азайып кетті. Бұл ретте Өзбекстанда ақпан айындағы күрт төмендеуден кейін барлық параметр бойынша тұтынушылық сенімділік индексінің толығымен қалпына келуі байқалады. Яғни, ақпан айының төмендеуі біржолғы құбылыс болып шықты, бұл туралы сәуір айының қорытындысы бойынша білетін боламыз.
Инфляциялық бағалар мен Орталық Азия елдері тұрғындарының жалпы күтулері ақпандағы құлдыраудың біршама тоқтауынан кейін төмендегенін көрсетеді. Қырғызстаннан басқа барлық елдерде инфляциялық көрсеткіштердің төмендеуі байқалады. Дегенмен, Қырғызстан Тәжікстанмен қатар Орталық Азиядағы ең жақсы инфляциялық көрсеткіштердің бірін көрсетіп отыр, сондықтан ақпан айындағы құлдыраудан кейін аздаған өсім маңызды оқиға болып табылмайды. Бірақ ақпанда инфляциялық сезім мен күтулер аздап өскен Қазақстанда барлық параметр бойынша нәтижелердің төмендегені және кері жақсарғаны тіркеледі. Бұл инфляциялық күтулер мен қазақстандықтардың сезімдері төмен сапалы қадам жасағандығына сенім білдіреді. Осыған ұқсас оқиға Тәжікстанда байқалады, онда ақпан айында аздаған өсімнен кейін инфляциялық көрсеткіштердің төмендеуі байқалады. Өз кезегінде Өзбекстанда соңғы бірнеше айда тіркелген төмендеу серпінсы соңғы сегіз жылдағы ең төмен инфляция аясында жаңа рекордтық төмен мәндерге қол жеткізе отырып, жалғасты.
Орталық Азия елдеріндегі девальвациялық күтулер наурыз айында түрлі бағыттағы қозғалысты көрсетті. Ең көп өсім Қырғызстанда байқалады, онда жыл бойы сомның әлсіреуін күтетіндердің үлесі күрт өсті. Көрсеткіш зерттеудің барлық уақытында екінші ең жоғары болып шықты. Қазақстанда да, сондай-ақ бір жыл деңгейінде де девальвациялық күтулер өсті. Дегенмен көрсеткіш бәрібір күз айларында доллардың теңгеге шаққандағы бағамы үлкен құбылмалылық көрсеткен кезден әлдеқайда төмен. Өзбекстанда наурыз айында доллардың айтарлықтай өсуі девальвациялық күтулердің күрт артуына әкелген жоқ. Мүмкін, бұл жағдай тұрғындардың 70%-дан астамы бір жылдың деңгейіндегі сум әлсірейді деп күтіп отырған жағдайға байланысты болуы ықтимал. Тәжікстан өңірдегі наурыз айында девальвациялық күтулер төмендеген жалғыз мемлекет болды.
Бұл ретте инфляциялық күтулер мен сезімдер мәселелерінде қаңтарда тіркелген сапалы қадамның төменге қарай бекітілуі байқалады. Екінші жағынан, жаңадан жекелеген тауарлар мен қызметтер респонденттерді алаңдатуда. Қазақстанда ТКШ қызметтері бағасының өсуіне алаңдаушылық артып келеді, Өзбекстанда бензин мен жанар-жағармай бойынша, ал Қырғызстан мен Тәжікстанда ұн бағасы бойынша алаңдаушылық сақталып отыр.
Орталық Азияның төрт елі халқының тұтынушылық сенімділігін зерттеудің тоғызыншы толқыны әр түрлі мәселелер бойынша түрлі елдерде оптимизмнің күшеюін көрсетуде. Ақпандағы біртұтас құлдырау индекс толығымен қалпына келген Өзбекстан үшін біржолғы төмендеу болуы мүмкін. Бірақ Қазақстан үшін бұл тұтынушылық сенімділікті төмендету трендінің жалғасы болды. Қазақстан бұл трендті таяу айларда өрістете ала ма, сондай-ақ Тәжікстандағы төмендеу қандай да бір төмендеу серпінсінің бастауы бола ма, зерттеудің келесі толқындарында зерттеу үшін негізгі тақырыптар болмақ.
Данияр Оразбаев, Freedom Finance Global компаниясының талдаушысы
