Соңғы жылдары Қазақстан мен Қытай экономикалық және саяси байланыстармен қатар, әскери ынтымақтастықты да біртіндеп күшейтіп келеді. Бейжің үшін Орталық Азиядағы тұрақтылық шекара маңындағы аймақтардың қауіпсіздігі мен инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыру тұрғысынан маңызды. Қазақстан көпвекторлы саясатты ұстана отырып, Қытаймен қорғаныс саласындағы практикалық ынтымақтастықты дамытып келеді. Бұл министрліктер деңгейіндегі тұрақты байланыстар, өзара сапарлар мен кадр даярлау және техника жеткізу салаларындағы келісімдер арқылы көрініс табуда.
Тарихи контекст және стратегиялық маңыздылық
Қазақстан мен Қытай арасындағы әскери ынтымақтастық 1990-жылдары шекараны делимитациялау мен демаркациялаудан кейін басталды. Бейжің терроризм мен экстремизмге қарсы күрес үшін Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ) сияқты көпжақты қауіпсіздік форматтарын ілгерілетіп келеді. Қазақстан бұл бастамаларға өз қауіпсіздігінің бір бөлігі ретінде қарап, белсенді қатысып отыр. Қытай үшін Орталық Азиядағы тұрақтылық — елдің батыс шекараларының қауіпсіздігі мен логистикалық бағыттардың сақталуы тұрғысынан маңызды. Ал Қазақстан үшін басты мақсат — көпвекторлы сыртқы саясатты сақтай отырып, қорғаныс әлеуетін нығайту. 2025 жылы Орталық Азия елдері мен Қытайдың сыртқы істер министрлері кездесуінде қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық басым бағыт ретінде атап өтілді.
Бірлескен оқыту және тәжірибе алмасу
Ынтымақтастықтың негізгі бағыты – кадрларды даярлау мен әскери тәжірибе алмасу болып отыр. Соңғы 10–15 жыл ішінде жүздеген қазақстандық офицер ҚХР-дың әскери жоғары оқу орындарында білім алды. Атап айтқанда, Қазақстан жыл сайын Қытай Халық-азаттық армиясының (ҚХАА) оқу орындарында оқуға шамамен 70–80 офицерге арналған квотаға ие. Олардың қатарында Бейжіңдегі ҚХАА Ұлттық қорғаныс университеті, Үрімжі мен Нанкин қалаларындағы әскери институттар бар. Мұндай дайындықтан өткен офицерлер бірегей мамандарға айналады: тілді меңгерген, Қытайдың әскери терминологиясын түсінеді, және ҚХАА-мен тікелей байланыстар орнатады.
2025 жылы Астанадағы Ұлттық Қорғаныс университеті (ҰҚУ) базасында Қазақстанға жіберілетін қытайлық әскери кадрларды оқыту үшін оларға орыс тілінен сабақ беретін қытайлық оқытушыларды даярлау жоспарланып отыр. Бұл – екіжақты ынтымақтастықты тереңдетуге қажет мәдени-тілдік алмасу бағдарламасының бір бөлігі.
Бірлескен оқу-жаттығулар және терроризмге қарсы операциялар
Екіжақты сенім деңгейінің артуымен бірлескен маневрлер мен оқу-жаттығулар тұрақты сипатқа ие болды. Мысалы, «Түлкіні аулау» атты оқу-жаттығулар. 2015 жылы олардың алғашқы кезеңі Қытайдың Синьцзян өлкесіндегі Қорла қаласында Қытай мен Қазақстанның арнайы бөлімшелерінің қатысуымен өтті. Содан бері бұл жаттығулар жыл сайын Шығыс Қазақстан облысы мен Шыңжаң аумағында өткізіліп келеді.
Арнайы жаттығулардан бөлек, тараптар тұрақты түрде бірлескен тактикалық және штабтық жаттығулар да өткізеді. Мысалы, 2024 жылдың көктемінде Жамбыл облысында Қытай Халық-азаттық армиясының бөлімшелері қатысқан ауқымды оқу-жаттығу жұмыстары өтті.
Астана мен Бейжің арасындағы қорғаныс-техникалық ынтымақтастық та барған сайын практикалық сипат алып келеді
Қытай Қазақстанның әскери жабдықтар саласындағы маңызды серіктесіне айналуда.
2018 жылы Қазақстанның Ұлттық ұланы Қытайда жасалған «Y-8F200WA» әскери-көліктік ұшағын сатып алды. Ал 2019 жылы Қазақстан армиясы барлау, патрульдеу және соққы беру үшін қолданылатын «Wing Loong» атты соққы және барлау функциялары бар қытайлық ұшқышсыз ұшу аппараттарын иеленді. Бұл дрондар қазақстандық әскери оқу-жаттығуларда тұрақты түрде қолданылып келеді.
Биыл Астанада өткен әскери парадта Қазақстан Қарулы күштері «Tаймас 8×8» деп аталатын жаңа буын дөңгелекті жаяу әскерге арналған жауынгерлік машинаны таныстырды. Бұл техника түрік Otokar және қытайлық Norinco компанияларымен бірлесіп жасалған үшжақты жобаның нәтижесі.
Бұдан бөлек, Қытай тарапынан қосарлы мақсаттағы көлік платформаларын — т.н. «ұзын жүк көліктерін» жеткізуге ерекше назар аударылып отыр. Бұл техникалар қазақстандық әскери жабдықтарды тасымалдау үшін қолданыла бастады. Сонымен қатар, арнайы әскери техникаларды сатып алу бойынша да келіссөздер жүргізілуде. Бұл жеткізілімдер Қазақстан Қарулы күштерінің, әсіресе Арнайы мақсаттағы күштер мен аумақтық қорғаныс бөлімдерінің жедел жылдамдығы мен техникалық жабдықталуын арттыруға бағытталған.
Екіжақты сапарлар мен келісімдер
Әскери ынтымақтастық дипломатиялық деңгейде де нығайып келеді.
2024 жылдың сәуірінде ҚХР Қорғаныс министрі Дун Цзюнь Астанаға ресми сапармен келді. Кездесу қорытындысы бойынша 2024 жылға арналған екіжақты әскери ынтымақтастық жоспарына қол қойылды. Құжатта бірқатар бағыттар көрсетілген: ақпарат алмасу, бірлескен оқу-жаттығулар өткізу, офицерлермен алмасу, сондай-ақ спорт және мәдениет салаларындағы байланыстарды кеңейту.
2025 жылға арналған жоспарлар да осыған ұқсас негізде жүзеге асуда. Мәселен, 2025 жылғы маусымда ҚХР төрағасы Си Цзиньпин Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың шақыруымен Астана қаласында 16–18 маусым аралығында өтетін «Қытай – Орталық Азия» екінші саммитіне қатысады. Сапар аясында тараптар қорғаныс саласындағы ынтымақтастықты кеңейтуге бағытталған жаңа келісімдерге қол қоюы күтілуде.
Соңғы уақытта Қазақстан мен Қытай арасындағы әскери ынтымақтастық расымен де «жаңа деңгейге» көтеріліп отыр: кадрлармен алмасу кеңейіп, бірлескен жаттығулар тұрақты өткізіліп, стратегиялық құжаттарға қол қойылуда. Мұның бәрі екі тараптың өзара мүдделілігінің аясында жүзеге асуда: Қытай үшін Орталық Азиядағы тұрақтылық пен «Жібек жолының» қауіпсіздігін қамтамасыз ету маңызды болса, Қазақстан үшін – әріптестерді әртараптандыру, заманауи технологиялар мен тәжірибеге қол жеткізу маңызды.
Сонымен қатар, көпвекторлы саясаттың сақталуы мен Ресей, Қытай және басқа өңірлік ойыншылардың мүдделері арасындағы тепе-теңдікті сақтау қажеттігі – өзекті мәселелердің бірі. Алдағы уақыттағы ынтымақтастықтың дамуы осы сын-қатерлерді шешу қабілетіне және «ұзақмерзімді стратегиялық серіктестік» пен өзара сенімге негізделген диалогты сақтау мүмкіндігіне байланысты болмақ.
Әскери сарапшы, отставкадағы полковник Дархан Данияров
Фото: Дархан Данияров, жеке мұрағаттан
