INK Architects сәулетшілер тобының жетекшісі, Британ сәулетшілерінің Корольдік институтының (RIBA) жарғылық мүшесі, Америка сәулетшілер институтының (AIA) халықаралық қауымдастырылған мүшесі Құралай Есмұханова Алматыны мысалға ала отырып, Қазақстандағы заманауи шипажайлар қандай болуы мүмкін деген пікірімен бөлісті
Ол Қазақстандағы сауықтыру туризмі нарығы бұрын-соңды болмаған серпінді бастан кешіп жатқанын атап өтті. Егер 2022 жылы елімізде 172 сауықтыру орны болса, 2025 жылдың 1 қаңтарына қарай олардың саны 333-ке өсті.
"Үш жылдың ішінде бұл екі есеге жуық өсу сауықтыру туризмінің ұлттық экономиканың маңызды бөлігіне айналып келе жатқанын көрсетеді. Сәулетшілер ретінде біз үшін бұл жай ғана статистика емес. Бұл жергілікті тарихи-мәдени контекстпен жұмыс істей білу жобалардың құндылығын жасаудың және бірегейлігін сақтаудың негізгі факторына айналып отырған жаңа әлеуметтік сұраныстың қалыптасуының белгісі" Құралай Есмұханова
Фото: Максим Золотухин
Алматыда шипажайлардың пайда болуының үш факторы
Тянь-Шань тауларының етегінде орналасқан Алматы өзінің ерекше климаты мен табиғи жағдайларымен ежелден бағаланған.
Бұл факторлар қала мен оның маңын сонау кеңестік кезеңде рекреациялық және сауықтыру инфрақұрылымын дамытудың логикалық орталығына айналдырды. Мұнда майдандағы жауынгерлер оңалтуға жіберілсе, кейін еліміздің түкпір-түкпірінен азаматтар келіп емделіп, демалатын болды. Бүгін біз осы үрдістің жаңа толқынының куәсі болып отырмыз және сәулетшілер ретінде біз үшін оның бастауы мен болашақ үшін маңызын түсіну маңызды.
Сәулетші Алматыда шипажай желісін дамытудың қуатты негізін үш негізгі фактор құрағанын атап өтті: бірегей жергілікті табиғат, мемлекеттің әлеуметтік саясаты және ірі ұйымдардың қызметкерлеріне арналған сауықтыру орталықтарын дамыту.
Бірінші фактор - табиғи мәнмәтін. Алматының тау бөктеріндегі ерекше тау ауасы өз алдына емдік фактор. Сонымен қатар, аймақ минералды су көздеріне бай. Алма-Арасан аймағы өзінің шипалы термалды радон-күкіртті көздерімен әйгілі болды, оның негізінде 1931 жылы бальнеологиялық курорт іргетасы қаланған. 1974 жылы құрылған «Аққайың» шипажайында емдік мақсатта термалды азот-йодты-бромды хлоридті-кальцийлі минералды су пайдаланылды.
Екінші фактор – әлеуметтік саясат. Шипажайлар желісін құру жұмысшылардың денсаулығын қорғауға және еңбек өнімділігін арттыруға бағытталған кеңестік доктринаның ажырамас бөлігі болды. Шипажайлар емдеу, сауықтыру және аурудың алдын алу мүмкіндігін беретін, денсаулық сақтау жүйесінің маңызды элементі болды.
Үшінші фактор – ведомстволық инфрақұрылым. Түрлі ұйымдар өз қызметкерлерінің демалуы мен емделуіне жағдай жасады. Осылайша Түркістан-Сібір темір жолының келуімен Түрксіб шипажайы ашылды. Ал «Алатау» сауықтыру кешені (қазіргі «Swissôtel Wellness Resort Alatau Almaty») бастапқыда партия аппаратының басшылығына арналған болатын.
Бұл дәстүр бүгінде де жалғасын табуда: көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындар мен мемлекеттік ұйымдар тұрақты сұранысты қамтамасыз етіп, нарықтың өсуін ынталандыра отырып, шипажайларда емделуге квота беруді жалғастыруда.
Фото: Максим Золотухин
Алматы шипажайларының сәулетінің бірегейлігі неде?
1960-1980 жылдар аралығында салынған шипажайлардың сәулеті кеңестік модернизмнің басым тенденцияларын көрсетті, бірақ сонымен бірге Алматыда өзіндік қайталанбас ерекшеліктеріне ие болды. Аймақтың сейсмикалық белсенділігін ескере отырып, құрылыстардың беріктігі мен сейсмикалық төзімділігіне ерекше көңіл бөлінді.
"Модернистік эстетикаға қарамастан, сәулетшілер көбінесе ұлттық бояу элементтерін ендіруге ұмтылды. Бұл қасбеттерде ою-өрнектерді қолдануда (Алматыдағы Неке сарайындағы сияқты), сәндік мозаика мен рельефтерді пайдалануда немесе дәстүрлі мотивтерге сілтеме жасайтын ғимараттың жалпы пішінінде (мысалы, киіз үйді еске түсіретін Арасан моншасының күмбездері немесе Қазақ мемлекеттік циркінің пішіні) көрініс тапты. Бұл синтез бүгінде құнды мәдени мұра болып табылатын бірегей сәулет тілін дүниеге әкелді" Құралай Есмұханова
Осылайша, «Алатау» емдеу-сауықтыру кешенін қайта құру кезінде Ink Architects-тің міндеті сәулет өнерінің тарихи құндылығын сақтау, сонымен бірге заманауи сауықтыру туризмінің талаптарына жауап беретін жаңа шешімдерді біріктіру болды.
“Кешенді жаңа концепцияға қайта бағыттай отырып, біз мүмкіндігінше бастапқы модернистік элементтерді сақтауға тырыстық. Шипажай мейрамханасы, конференц-залдары, спорт алаңдары және өзінің минералды су көзі бар аквазонасы бар заманауи сауықтыру кешеніне айналды. Интерьерде біз мәдени контекстті сақтай отырып, жергілікті бірегейлікке сілтемелерді қолдандық. Бұл біз жергілікті бірегейлікті сақтап, тарихты ескерген және халықаралық стандарттарды және қонақүй операторының эстетикасы интеграциялаған мұқият синтез тәжірибесі болды" Құралай Есмұханова
Фото: Максим Золотухин
Жаңа дәуірдің санаторийлері: олар қандай болуы мүмкін?
Климаттың күрт өзгеруі мен қолайсыз ауа райы құбылыстарының көбеюін ескере отырып, құрылысты жобалауға дәстүрлі көзқарас түбегейлі қайта қарауды қажет етеді, дейді Құралай Есмұханова.
"Оның айтуынша, Алматы үшін су тапшылығы мен электр қуатының үзілу проблемалары қазірдің өзінде шындыққа айналған және болашақта ушығуы мүмкін, жаңа шипажайлар мен сауықтыру орталықтары тұрақтылық пен энергия тиімділігінің үлгісі болуы керек. Сондықтан бүгінде «жасыл» құрылыс экологиялық мәселе емес, ғимараттардың өміршеңдігі мен ұзақ мерзімді тұрақтылығының негізгі талабы болып табылады. «Жаңа шипажайлар ресурс тапшылығына бейімделе алатын, ішінара автономды экожүйе ретінде жобалануы керек. Бұған белсенді және пассивті технологияларды біріктіру арқылы қол жеткізіледі" Құралай Есмұханова
Мысалы, су ресурстарын басқару тұрғысынан сәулетші техникалық қажеттіліктер мен суару үшін жаңбыр суын жинау жүйесін, сондай-ақ «сұр» ағынды суларды (душ пен раковиналардан) тазарту және қайта пайдалану жүйесін енгізу қажет деп санайды. Бұл қаланың сумен қамту желісіне түсетін жүктемені айтарлықтай азайтады.
"Оның үстіне құрғақшылық пен ластануға төзімді жергілікті өсімдік түрлеріне басымдық беріп, ландшафтты «көгалдандырудан» бас тарту керек. Сондай-ақ тамшылатып суару әдісі пайдасына қарай «фонтандық» суарудан ішінара немесе толық бас тартуға болады" Құралай Есмұханова
Ол электрмен жабдықтау саласында энергия шығындарының бір бөлігін жаңартылатын көздер есебінен, ең алдымен, Алматының климаты үшін өте қолайлы күн батареялары есебінен өтеуге тиіс деп жалғастырды. Дегенмен, энергияға қажеттілікті азайтатын пассивті архитектура шешуші рөл атқаруы керек, деп атап өтті спикер.
"Болашаққа арналған жобаларды жасау кезінде тарихи тәжірибеге жүгіну маңызды. Кеңес шипажайлары заманауи «жасыл» стандарттарға сай жасалмағанымен, оларда парасаттылық пен контекстке құрметпен қараудың құнды қағидалары бар" Құралай Есмұханова
Сарапшы өз көзқарасы бойынша Алматыдағы шипажайларды жобалау кезінде маңызды болып табылатын тағы бірнеше қағидаттарды атап өтті.
Біріншіден, бұл ландшафтпен интеграция. "Алматының көптеген тарихи шипажайлары жер бедерімен шебер біріктірілген. Олардың ғимараттары тау беткейлерінде жиі террассалар болып келеді, бұл терезелерден әсерлі көріністер жасап қана қоймай, табиғи аэрация мен инсоляцияға ықпал етті. Табиғатқа үстемдік етудің орнына, табиғатпен үйлесімді интеграция принципі қазіргі заманғы тұрақты сәулеттің кілті болып табылады", - дейді Құралай Есмуханова.
Екіншіден, микроклимат жасау маңызды. «Шипажайлардың айналасында әрқашан кең саябақ аймақтары үшін аумақтар бөлінген. Олар тек рекреациялық ғана емес, сонымен қатар климаттық функцияны да атқарды: ағаштар көлеңке жасап, ауаны тазартып, ылғалдылықты реттеді. Аумақты кешенді абаттандырудың бұл тәсілі жаңа жобалардың ажырамас бөлігіне айналуы тиіс. Техникалық қажеттіліктер мен суару үшін жаңбыр суын жинау жүйелерін, сондай-ақ суару үшін «сұр» ағынды суларды (душ пен раковиналардан) тазалау және қайта пайдалану жүйелерін енгізу қажет.
Бұл қалалық сумен қамту желісіне түсетін жүктемені айтарлықтай азайтады. Оның үстіне құрғақшылық пен ластануға төзімді жергілікті өсімдік түрлеріне артықшылық бере отырып, ландшафтты «көгалдандырудан» бас тарту керек. Тамшылатып суару пайдасына «фонтандық» суарудан ішінара немесе толық бас тартуға да болады, дейді сәулетші.
Ал үшінші принцип – функционалдық қарапайымдылық пен ұзақ мерзімділік. "Көптеген Алматылық шипажайлардың сәулетінің негізін құрайтын кеңестік модернизм «материалдардың адалдығы» мен құрылымдардың беріктігін жоғары бағалады. Бір сәттік тенденциялардан ада бола отырып, сапа мен ұтымдылыққа ден қою, алдағы онжылдықтарда өзекті болатын сәулетті құруға бағыт-бағдар бере алады. Ал массивті материалдарды (бетон, кірпіш, тас) пайдалану қабырғаларға температураның тәуліктік ауытқуын күндіз жылуды жинақтап, түнде бөліп, тегістеуге және қолайлы микроклиматты сақтауға мүмкіндік береді. Осындай жүйе жүйе жазда да жұмыс істейді, қабырғалар күндізгі жылуды сіңіріп, салқындық бөледі, ал түнде жылу береді», - деп түсіндірді Ink Architects өкілі.
Фото: Максим Золотухин
Жаңа дәуір ғимараттары: тарих пен табиғатпен диалог, сонымен қатар болашаққа көзқарас керек
"Осылайша, жаңа сауықтыру нысандарын жобалау кезінде біз өткеннің даналығын болашақтың технологияларымен ұштастыруымыз керек. Алматы курорттық сәулет өнерінің үздік үлгілерінде белгіленген табиғатпен бірігудің уақыт сынынан өткен қағидаттарына сүйене отырып, заманауи пассивті және белсенді энергия тиімділігін арттыру жүйелерін енгізу арқылы біз жаңа дәуірдің ғимараттарын жасай аламыз. Олар жайлы және эстетикалық жағымды ғана емес, сонымен қатар болашақ климаттық қиындықтарға қарсы шынайы төзімді болады" Құралай Есмұханова
Құралай Есмұханова атап өткендей, Қазақстандағы шипажай-курорттық саласының жаңғыруы жай ғана экономикалық үрдіс емес, мәдени және табиғи мұрамызды қайта қараудың бірегей мүмкіндігі. Заманауи сәулетшілердің алдында тек жаңа нысандар салу емес, болашақтың сын-қатерлеріне жауап бере отырып, тарих пен табиғатпен тілдесетін кеңістіктер құру міндеті тұр
«Алатау» сауықтыру кешені сияқты көрнекті нысандарды жаңғырту тәжірибесі ерекше сәулеттік бірегейлікті сақтау мен заманауи wellness-туристтің қажеттіліктерін қанағаттандыру арасындағы теңгерімді табу мүмкін және қажет екенін дәлелдейді. Табыстың кілті мәнмәтінді терең түсінуде. Сәулетшінің міндеті – Алматының бірегей ландшафты мен мәдени кодына тұрақты дамудың инновациялық технологияларын үйлесімді түрде ендіре отырып, өткен мен болашақ арасындағы тізбекшісі болу. Дәл осы синтездік тәсіл тек ғимараттар ғана емес, болашақ ұрпақ үшін сұранысқа ие және құнды болатын көрнекті, өміршең нысандарды жасауға мүмкіндік береді» Құралай Есмұханова
