NU зерттеушілері ғарыш қоқысын тазартуға арналған технологияны әзірлеуде, деп хабарлайды DKNews.kz.
Жыл сайын ескі спутниктер, зымырандардың бөлшектері мен олардың сынықтары Жер орбитасында жиналып, жұмыс істеп тұрған спутниктерге зақым келтіруі және болашақ ғарыш миссияларына қауіп төндіруі мүмкін ғарыш қоқыстарының өрісін қалыптастырады. 2025 жылдың қазан айында Еуропалық ғарыш агенттігі хабарлағандай, бүгінде Жер орбитасында диаметрі 1 сантиметрден асатын 140 миллионнан астам ғарыш қалдығы бар. Орбиталық кеңістікте қоқыс санының белгілі бір шекке жетуі салдарынан соқтығыстардың тізбекті реакциясы орын алуы мүмкін – бұл құбылыс «Кесслер синдромы» деп аталады. Мұны болдырмау үшін жыл сайын шамамен бес ірі ғарыш қоқысын орбитадан шығару қажет. Алайда әзірге бірде-бір миссия бір объектіні де толығымен орбитадан шығара алған жоқ. Тек екі миссия жоспарланып отыр: 2026 жылы (Ұлыбритания/Жапония) және 2029 жылы (ЕО).
Ғарыш қоқысы мәселесін шешуге және бұл бағыттағы Қазақстанның әлеуетін арттыруға үлес қосу мақсатында NU зерттеушілері Tethered Aerobrake Research for Active deorbit and Zero debris (TARAZ) жобасы бойынша жұмыс істеуде. Жоба 2025–2027 жылдарға арналған және оны Қазақстанның Ғылым және жоғары білім министрлігі қолдап отыр. Жобаның атауы ежелгі Тараз қаласының атымен үндес, ол тепе-теңдік пен байланыс ұғымдарын бейнелейді - бұл жоба миссиясының мәнін, яғни Жер маңындағы ғарыш кеңістігіндегі тепе-теңдікті қалпына келтіру идеясын көрсетеді.
Жобаны NU Инженерия және цифрлық ғылымдар мектебінің профессоры Дмитрий Сизов басқарады. Жұмыс халықаралық сарапшылар – профессор Владимир Асланов, профессор Александр Ледков, сондай-ақ NU профессоры Алтай Жақатаевпен тығыз ынтымақтастықта жүргізілуде. Жоба командасының құрамында модельдеу жұмыстарына атсалысып жүрген NU студенттері де бар.
Жоба шағын спутниктің көмегімен ғарыш қоқысының бір бөлігін орбитадан түсіруге арналған математикалық негіздеме мен модельдеуге бағытталған. Спутник арнайы тежеу құрылғысымен (жинамалы желкен немесе үрлемелі шар) және троспен жабдықталады. Бұл трос қоқысты атмосфераға қарай баяу тартып, ол жерде ол қауіпсіз түрде жанып кетеді. Мұндай тәсіл отынмен жүретін қозғалтқыштардан айырмашылығы, табиғи ауа кедергісін пайдаланып, арзан әрі экологиялық таза болып табылады. Бұл жүйе ғарыштағы эвакуатор сияқты жұмыс істейді: істен шыққан спутникке бекініп, оны біртіндеп «орбиталық тасжолдан» шығарады.
Трос жүйесінің мінез-құлқын және оның қауіпсіз басқарылуын тексеру үшін зерттеушілер өздері әзірлеген математикалық модельдерді пайдаланады. Бұл модельдеу кезеңі қосымша қаржы тартылғаннан кейінгі нақты орбитадағы сынақтың негізін қалайды. RemoveDEBRIS (2021) сияқты ұқсас миссиялар тәжірибесі аппаратты ғарышқа жібермес бұрын мұқият математикалық модельдеудің маңыздылығын дәлелдеді.
Фотосурет: Олеся Орина
«Әрбір ғарыш қоқысын жою миссиясы бірегей, сондықтан дайын модельдеу жүйелері жоқ. Көптеген математикалық модельдерді нөлден бастап жасауға тура келеді. Бұл өте маңызды деп ойлаймын. Миссия тұжырымдамасымен қатар, біз әзірлейтін жаңа модельдер мен олардың негізінде таңдалған параметрлер де ғарыш қоқысын жою мәселесін шешуге қосқан үлесіміз болады», - дейді д-р Дмитрий Сизов.
Қазақстанның ғарыш саласындағы тарихы бай - Байқоңырдан бастап өз спутниктеріне дейін. Қазіргі таңда әлем ғарышты тек пайдалану емес, оны қорғау мен сақтау бағытына да бет бұруда. Осындай TARAZ сияқты қолжетімді әрі экологиялық тұрақты технологияларды дамыту арқылы Қазақстан бұл жаңа салада өз орнын иеленіп, ғылыми көшбасшылық пен жаңа индустрияның өсуіне жол аша алады.
