Ғасырлар бойы Ұлы далада өмір сүрген көшпелі қауым сырттан келген ықпалдарды өз болмысына бейімдеп, қайталанбас мәдениет қалыптастырды. Қару-жарақ, тұрмыс салты, дүниетаным ғана емес, жануарларға деген көзқарас та осы ортада шыңдалды. Сол бейімделудің ең айқын көріністерінің бірі - қазақ тазысы, бүгінде Қазақстанның жеті ұлттық қазынасының қатарына енген көне аңшы ит, деп хабарлайды DKNews.kz.
Қазір тазы бір мезетте екі үдерісті бастан кешіп отыр. Бір жағынан - халықаралық мойындау, мемлекет деңгейіндегі қолдау, әлемдік медианың назары. Екінші жағынан - оның басты болмысына, яғни туа біткен аңшылық инстинктіне төнген қауіп.
Салюкиден тазыға дейін - далада өткен эволюция
Қазақ тазысының түп-төркіні ежелгі араб салюки борзойына барып тіреледі. Алайда дәл қазақ даласының қатал табиғаты бұл итті мүлде басқа сипатқа ие етті - төзімді, батыл әрі шоу үшін емес, тіршілік үшін жаратылған аңшыға айналдырды.
Абзал Досыманның жеке мұрағатынан
«Тарихқа көз жүгіртсек, қазақ тазысының арғы атасы араб салюкиі болғанын көреміз, - дейді селекционер Абзал Досыман. - Араб миссионерлері оны біздің жерге әкелген. Бірақ көшпелі өмір салты мен даланың қатал климатына бейімделе келе, тазы мүлде басқа сипат алды».
Қазақстанда тазы жай ғана аң аулайтын ит емес, тіршілік күзетшісі болды. Қасқыр - метафора емес, нақты қауіп еді.
«Бұл жерде салюкидің ұрпақтары малды қорғауға, адамды көкжалдан арашалауға үйретілді», - деп түсіндіреді ол.
Қатал тәрбие - өмір сүру талабы
Дәстүрлі тазы тәрбиелеу тәсілдері бүгінгі өлшеммен қарағанда тым қатаң көрінуі мүмкін. Алайда ол әдістер өмір мен өлім таразыға түскен заманда қалыптасты.
Абзал Досыманның жеке мұрағатынан
«Күшіктер дүниеге келген сәттен бастап қастарына қасқырдың терісін қоятын. Осылайша олар жаудың иісін ерте танитын. Төрт-бес айлығында ашығудан кейін аңға алып шығатын, кейін қасқыр етін беретін», - дейді Досыман.
Ол мұндай тәсілдің қатыгез көрінуі мүмкін екенін жасырмайды.
«Бірақ дәл осылай көкжалдан қаймықпайтын аңшылар тәрбиеленді. Ғасырлар бойы тазы қазақтың малын, сол арқылы тіршілігін қорғады».
Соған қарамастан, күнделікті өмірде тазы өте жуас мінезді.
«Адамға да, басқа жануарларға да агрессиясы жоқ. Бірақ сұр жыртқышқа келгенде - ымырасыз», - дейді ол.
Әлемдік борзойлар әулетінде, бірақ өзіндік болмысымен
Әр елдің өз борзойы бар. Ресейде - борзой, Қырғызстанда - тайган, Испанияда - гальго. Олардың барлығы, тазы секілді, ежелгі салюкиден тараған.
Алайда бұл тұқымның нағыз болмысы дәл Қазақстанда қалыптасты.
«Бұл жерде тұқымды даланың өзі сұрыптады. Ол жылдамдықты, төзімділікті және ақылды талап етті», - дейді Досыман.
2024 жылы бұл ерекшелік халықаралық деңгейде де мойындалды. Fédération Cynologique Internationale қазақ тазысына уақытша ресми мәртебе беріп, тұқым стандартының иесі ретінде Қазақстанды бекітті. Бүгінде FCI әлем бойынша шамамен 350 ит тұқымын таниды.
«Тазы дипломатиясы» және жұмсақ күш
Тәуелсіздік алғаннан кейін тазыны қайта жаңғырту ұлттық дәстүрді жаңғыртудың бір бөлігіне айналды. 2019 жылы Абзал Досыман тазы күшігін Қазақстан Президенті **Қасым-Жомарт Тоқаев**ке сыйға тартты. Итке Ронни деген ат қойылды. Кейін Президенттің тағы екі тазысы болды - Нэнси мен Наурыз.
Akorda
Франция президенті ұйымдастырған ресми қабылдауда, Дания королінің сапары кезінде түсірілген тазының суреті халықаралық басылымдарда жарияланды.
@detdanskekongehus/instagram
«Бұл - қазақ тазысының ұлттық брендке айналған сәті, - дейді Досыман. - Француздарда - қораз, қытайларда - панда бар. Қытай сыйға берген панда дұрыс күтім болмағандықтан өлгенде, СІМ деңгейінде наразылық білдірді. Қазақстан да өз ұлттық қазынасын қорғауы тиіс».
Аңшылықтан шоуға айналу қаупі
Алайда танымалдылық жаңа тәуекелдерді де алып келді. Бүгінде тазы үшін ең үлкен қатер - ит жарысы мен курсингтің таралуы.
«Қазақстанда бұрын болмаған үрдіс пайда болды - тазыны жарыс пен шоу үшін пайдалану», - дейді Досыман.
Механикалық немесе тірі жемтікті қууға негізделген бұл жарыстар көрерменге тартымды. Еуропада ол тұтас индустрияға айналды. Бірақ дәл сол жерде проблемалар да басталды.
Суретті түсірген Игорь Бургандинов/Kazpravda
«Ит спорттық құрал ретінде қарастырыла бастады. Нәтиже көрсетсе - күтім бар. Жарақат алса немесе жылдамдығы төмендесе - қажетсіз болып қалады», - дейді ол.
Осылайша жүздеген «бұрынғы спортшы» иттер панасыз қалып, оларды зооқорғаушылар асырауға мәжбүр.
Инстинктің жоғалуы - көзге көрінбейтін қауіп
Курсингтің тағы бір астарлы қаупі бар. Бұл - аңшылықтың аяқталмауы.
Akorda
«Нағыз аңшы ит үшін ең бастысы - жемтікті ұстау, нәтижеге жету. Ал мұнда ол тек аяқталмаған әрекеттер тізбегін орындайды», - деп түсіндіреді селекционер.
Егер тазы тек осы форматта өсірілсе, 10-20 жылда аңшылық инстинкті әлсіреген тұқым пайда болуы мүмкін.
«Сырттай олар әлі де жылдам жүгіретін болады. Бірақ ішкі аңшы бағдарламасы өшеді», - деп ескертеді ол.
Сондықтан бірқатар елдерде мұндай жарыстар шектеліп, тіпті тыйым салынған.
Әлі де таңдау жасауға болады
Досыманның пікірінше, Қазақстанда жағдайды дұрыс арнаға бұруға әлі мүмкіндік бар.
«Спортты дамыта отырып, біз ережелерді, иелердің жауапкершілігін, ветеринарлық бақылауды және иттің мансабы аяқталғаннан кейінгі тағдырын қатар ойлауымыз керек. Бізге тек заң емес, тазыға деген құрмет мәдениеті қажет».
Бүгінде тазының тағдыры - жай ғана кинология мәселесі емес. Бұл - Қазақстанның тірі дәстүрді сақтай ала ма, әлде оны сыртқы жылтыраққа айырбастай ма деген үлкен сұрақ.
Әзірге дала борзойы әлі де жүгіріп келеді - арена айналып емес, ғасырлар салған жолмен. Ал бұл жолдың қайда апаратыны бүгінгі таңдауға байланысты.
