Өткен жылы Еуразиялық экономикалық одақта көптеген маңызды оқиғалар болды, жаңа көрсеткіштерге қол жеткізілді және негізгі бастамалар іске асты. Үлкен жұмыс Еуразиялық экономикалық комиссияның экономика және қаржылық саясат жөніндегі блогы тарапынан атқарылды.
Оның нәтижелері, сондай-ақ 2026 жылға арналған міндеттер туралы DKNews.kz сайтына берген эксклюзивті сұхбатында ЕЭК-тің тиісті блогының басшысы Бақыт СҰЛТАНОВ әңгімелейді.
– Бақыт Тұрлыханұлы, сіз еуразиялық «бестік» жұмысының ең маңызды бағыттарының бірін қадағалайсыз. Сіздің блокқа бизнес өте көп сүйенеді. Қазіргі таңда капитал мен инвестициялар саласында кәсіпкерлер үшін қандай нақты мүмкіндіктер ашылып отыр?
– Өтіп бара жатқан жыл оң практикалық серпін берді. Бизнес пен инвесторлар үшін нақты мүмкіндіктер үш негізгі бағытта ашылып отыр.
Біріншіден – мүше мемлекеттердің ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарықтарында орналастыруға қолжетімділік. Бұл трансшекаралық бағалы қағаздарға қолжетімділік туралы келісімнің арқасында мүмкін болды. Келісім жоғары санаттағы котировкалық тізімдегі бағалы қағаздарға өзара қолжетімділікті, сондай-ақ олармен эмиссиялық және сауда операцияларын жүргізуді қамтамасыз етуге бағытталған. Құжат биржа нарықтарының өтімділігінің өсуіне жағдай жасайды. Жақын арада Одақтың кез келген елінен компания өз сенімді бағалы қағаздарын (акциялар немесе облигациялар) тек өз елінде ғана емес, мүше мемлекеттердің инвесторлары арасында да орналастырып, қаржы тарта алатын болады.
Екіншіден – инвесторлардың мүше мемлекеттердегі ұйымдастырылған биржалық саудаға қолжетімділігі. Қазір брокерлер мен дилерлерді жіберу туралы келісімді қол қою үшін қажетті ішкі мемлекеттік рәсімдер аяқталуда. Ол, мысалы, Арменияда лицензиясы бар кәсіби қатысушыға Қазақстан немесе Ресей биржаларындағы ұйымдастырылған саудаға тең құқықпен шығуға мүмкіндік береді.
Бұл дегеніміз – сол брокердің клиенттері (инвесторлар) бүкіл еуразиялық кеңістіктегі барлық биржалық өнімдерге тікелей әрі тиімді қол жеткізе алады. Қаржылық қызметтердің еркін қозғалысына әкімшілік кедергілер жойылады.
Үшіншіден – бұл сенім және түсінікті ережелер. Барлық осы келісімдер қаржы нарығы саласындағы мүше мемлекеттердің заңнамаларын үйлестіру жөніндегі үлкен жұмысқа негізделеді. ЕЭК Кеңесі екі негізгі бағыт бойынша ұсыныстар қабылдады: бағалы қағаздар нарығын реттеу саласында қолданылатын негізгі ұғымдар мен анықтамаларды үйлестіру, сондай-ақ брокерлерге қойылатын талаптарды белгілеу.
Параллель түрде ЕАЭО елдерінің сақтандыру ұйымдарын Одақтың ортақ қаржы нарығына жіберу саласындағы заңнаманы үйлестіру жөніндегі ұсыныстар мақұлданды. Банктер мен сақтандырушылар үшін стандартталған лицензия туралы келісім жобасы әзірленді. Ол стандартталған лицензияны өзара тануды қамтамасыз етуге бағытталған. Құжат шыққан елінде лицензиясы бар қаржы ұйымына ЕАЭО-ның басқа елдерінде еншілес құрылымдарын жеңілдетілген тәртіппен ашуға мүмкіндік береді. Бұл сапалы қаржы қызметтерінің кеңеюіне қуатты серпін береді.
– Қаржы әлемін қазір цифрлық активтерсіз елестету мүмкін емес. Бұл бағытта ЕЭК қандай жұмыс жүргізіп жатыр?
– Цифрлық активтерге қатысты ЕЭК тәжірибе алмасу және әр елдің ұлттық юрисдикциясының ерекшеліктерін ескере отырып, реттеудің ортақ тәсілдерін қаржы реттеушілері деңгейінде ЕЭК-тің белсенді қатысуымен қалыптастыру қажет деген ұстанымды ұстанады.
Анонимдік пен киберқауіпсіздікке байланысты тәуекелдерді ескере отырып, биыл күзде ЕЭК-тің қаржы нарықтары жөніндегі Консультативтік комитетінің бастамасымен виртуалды активтер бойынша жұмыс тобы құрылды. Оған барлық елдердің регуляторлары, сондай-ақ «Астана» ХҚО және Беларусьтің Жоғары технологиялар паркі сияқты инновациялық алаңдардың сарапшылары кірді. Біздің міндетіміз – қай модельдер жұмыс істеп тұрғанын түсіну, жаһандық тәжірибені зерттеу және болашақта инновацияларды ынталандырып қана қоймай, азаматтар мен кәсіпкерлердің мүдделерін қорғау үшін қандай ортақ «жол ережелері» қажет болатынын анықтау.
– Қаржымен қатар бизнес әкімшілік рәсімдердің цифрлануын да күтіп отыр. Бұл салада нақты өзгерістер бар ма?
– Әрине бар, әрі жылдам қарқынмен. Тауарларды қадағалау тетігі бойынша пилоттық жоба сәтті аяқталды. 2026 жылдың қыркүйегінен бастап механизм тұрақты түрде іске қосылады. Ол ЕАЭО кедендік аумағына әкелінген сәттен бастап, импорттаушы мемлекеттегі соңғы сатуға дейін құжаттаманың цифрлық тізбегін құруды көздейді. Бұл тауарлардың біздің елдер арасында қозғалысы кезінде салықтар мен баждардан жалтару схемаларын жоюға, «көлеңкелі» импортты болдырмауға және айналымның заңдылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Электрондық сауда саласында да өзгерістер бар. Мұндағы негізгі мәселелердің бірі — салық салу. Қазір біз жеке тұлғаларға электрондық сауда кезінде жанама салықтарды алу тәртібі туралы хаттаманы ішкі мемлекеттік келісу үстіндеміз. Мақсаттардың бірі – салықты сатып алушы орналасқан жерде төлеуді қамтамасыз ету. Бұл бақылауды жеңілдетіп, қосарланған салық салуды болдырмайды.
Хаттамамен тауарлар сатылатын электрондық сауда алаңының операторына ҚҚС есептеу және төлеу міндеті жүктеледі. Бұл әкімшілендіру процесін едәуір жеңілдетеді, салық міндеттемелерінің пайда болу көзін орталықтандыруға және тиімді бақылауға мүмкіндік береді. Барлық осы бастамалар ЕАЭО ішінде бизнеске анағұрлым ашық, бірыңғай және тиімді жағдай қалыптастыруға, экономикалық өсуді, жаңа салалардың дамуын және инвестициялардың өсуін ынталандырады.
– Ашықтық туралы айта келе, интеллектуалдық меншікті қорғау, әсіресе цифрлық ортада, инновациялық бизнес үшін өткір мәселе болып тұр. ЕЭК бұл бағытта не істеп жатыр?
– Контрафактпен күрес жүйелі сипатқа ие екенін атап өткім келеді. Өткен жылдың қорытындысы бойынша мүше мемлекеттерде шамамен 1,5 мың бұзушылық анықталып, 6,6 миллионға жуық контрафакт өнім алынды. Бұл 2023 жылмен салыстырғанда 15%-ға көп. Жалпы соңғы он жылда интеллектуалдық меншік саласында 80 мыңнан астам бұзушылық анықталып, шамамен 140 млн бірлік контрафакт өнім тәркіленді.
Комиссияның жұмысы бірнеше бағытта жүреді. Біріншіден, интернеттегі интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзумен күрес туралы келісім дайындау финалдық кезеңге шықты. Ол осы саладағы бұзушылықтарды тоқтатудың тәсілдерін синхрондайды. Екіншіден, ақпаратқа қолжетімділікті жеңілдетеміз: тауар таңбалары, тауарлар шыққан жерлердің атаулары туралы деректерді іздеуге арналған тегін онлайн-сервис құрылатын болады. Бұл бизнеске уақыт пен қаражат үнемдейді. Үшіншіден, интеллектуалдық меншік объектілерінің бірыңғай кедендік тізілімін іске қосу жұмысы аяқталуда — бұл бүкіл ЕАЭО периметрі бойынша қорғауды қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар үздік тәжірибемен алмасу үшін Комиссия жыл сайын «Антиконтрафакт» халықаралық форумын және Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы мен АСЕАН-мен бірлескен халықаралық семинарлар өткізеді. ЕАЭО елдерінің құқық иелері қолдауды сезінуі тиіс.
– ЕАЭО елдерінің билігі бизнеске қысымды және реттеуші жүктемені азайтуды уәде етеді. Бұл практикада қалай жұмыс істейді? ЕЭК бизнес пікірін ескере ме?
– Әрине, иә. Комиссия жаңа ережелер кәсіпкерлерге қалай әсер ететінін бағалауды өз міндеті деп санайды. Біз мұны реттеуші ықпалға баға беру (РӘБ) арқылы жасаймыз. Бұл барлық жаңа бастамалар үшін міндетті «сүзгі». Биыл ЕЭК 58 қорытынды дайындады, олардың әрқайсысы бизнес шығындары мен ұсыныстарын талдауды қамтиды.
ЕЭК-тің қабылданған шешімдерінің нақты салдарын көру үшін фактілік ықпалға баға беру (ФӘБ) енгізілді. ЕАЭО шеңберіндегі халықаралық шарттарға да ФӘБ рәсімін қолдану жөніндегі Қазақстан бастамасы қарастырылуда.
Көріп отырғаныңыздай, бастысы – бұл кабинеттегі жұмыс емес. Әрбір қорытындының негізінде кәсіпкерлердің жүздеген пікірлері жатыр. Бізде кері байланыс айқын жолға қойылған. Нәтижесі өзі айтып тұр: бизнес қауымдастықтың ұсыныстарының 60%-дан астамы ЕЭК-тің түпкілікті шешімдерінен көрініс табады. Диалог жүйелі бола бастады: биыл бизнестен түскен өтініштер 27%-ға артты, ал олармен жұмыс істеу үшін Комиссияда ЕЭК-тің экономика және қаржылық саясат блогы өкілдік ететін бизнеске арналған «бірыңғай терезе» жұмыс істейді, ол ЕАЭО Іскерлік кеңесімен белсенді өзара әрекет етеді.
– Қызметтердің бірыңғай нарығын қалыптастыру жұмысы қалай жүріп жатыр?
– Қызметтердің бірыңғай нарығын дамыту ЕАЭО-ның 2030 және 2045 жылдарға дейінгі стратегиясында бекітілгенін атап өткен жөн. Комиссия Одақ аясында бірыңғай қызметтер нарығын белсенді дамытып келеді, ол бүгінде құрылыс пен саудадан бастап, ауыл шаруашылығы мен туризмге дейін 140-тан астам секторды қамтиды. Жалпы алғанда интеграциялық бірлестікте қызметтердің ЖІӨ-дегі үлесі 63%-дан асады, ал Қазақстан бойынша 2024 жылы бұл көрсеткіш 58% болып, шамамен 169 млрд АҚШ долларын құрады.
Бірыңғай қызметтер нарығын қалыптастыру жұмысы мемлекет басшылары бекіткен жол карталары негізінде жүргізіледі. Бүгінде ортақ нарықта құрылыс, инжинирингтік және сауда қызметтері, сондай-ақ туризм салалары жұмыс істейді. Болашақта тізімді кеңейту жоспарлануда — қазір консалтингтік қызметтер, ветеринария және басқа да салалар қарастырылып жатыр.
Негізгі құрал – әкімшілік ынтымақтастық туралы келісімдер. Олар елдердің регуляторларына бұзушылықтардың алдын алу және тұтынушылардың құқықтарын қорғау үшін тікелей өзара әрекет етуге мүмкіндік береді. Мұндай бірқатар келісімдер қол қоюға дайын және жақын арада пайда болады, мысалы, мүлікті бағалау, кинематография және ғылыми зерттеулер салаларында. Басымдықта – инновациялық салалар, туризм және нарық жұмысының тұрақты тетіктерін құру.
Сарапшылардың бағалауынша, бүгінде ЕАЭО-да туризм өсім көрсетіп отыр, ал оның экономикаға үлесі шамамен 3%-ды құрайды. Бұл әлемдік орташа деңгей – 10%-пен салыстырғанда үлкен әлеует бар екенін білдіреді. Мысалы, Қазақстан туристік қызметтердің сапасын арттыру және инвестиция тарту бағытында белсенді жұмыс жүргізуде.
ЕАЭО аясында туризм саласын нығайтуға бағытталған бірлескен жобалар жүзеге асырылып жатыр. Атап айтқанда, ЕАЭО порталында маршруттар, нысандар мен іс-шаралар туралы ақпарат жиналатын арнайы бөлім жасалуда. Бұл туристерге елдер арасында сапарларды жоспарлауды жеңілдетеді. Маңызды қадам – жуырда Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңес отырысында қабылданған ЕАЭО шеңберіндегі туризмді дамыту тұжырымдамасын іске асыру болмақ. Құжат ортақ бағыттарды айқындап, туризмді дамытуға қосымша серпін беруге тиіс. Бұл саладағы ынтымақтастық экономикалық өсудің катализаторы, жұмыс орындарын құру мен кәсіпкерлікті дамытудың маңызды факторы бола алады.
– Қазір ЕАЭО еңбек ресурстарын интеграциялау бойынша маңызды қадамдар жасап келеді. Одақ елдерінде жұмыс істейтін мигранттардың құқықтарын қорғау үшін қандай тетіктер бар? Олардың медицинаға және басқа да әлеуметтік кепілдіктерге қолжетімділігі қалай шешілуде?
– Бұл интеграцияның ең сезімтал аспектілерінің бірі. Адам жұмыс істеу үшін шекара асқанда, оның әлеуметтік құқықтары қорғалғанын сезінуі керек. Біз ЕАЭО-да еңбек ететіндер үшін қабылдаушы елдегі жұмысшылармен тең жағдай жасауға тырысамыз.
Зейнетақыға қатысты – зейнетақымен қамсыздандыру туралы келісім жұмыс істейді, бірақ құқық қолдану тәжірибесінде қиындықтар туындайды. Оларды шешу үшін ЕАЭО Сотына келісім нормаларын дұрыс қалай қолдану керектігі жөнінде консультация беру туралы өтініш дайындалды. Бұл бірнеше елде жұмыс істеген адамның зейнетақы құқығынан айырылып қалмауына мүмкіндік береді.
Медицина бойынша біз Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымымен ынтымақтасамыз. Жуырда мигранттардың медициналық көмекке қолжетімділігі туралы аналитикалық баяндама дайындадық — онда халықаралық тәжірибе мысалдары келтірілген, бюрократиялық кедергілер анықталған және, мысалы, телемедицинаны пайдалану мүмкіндіктері қарастырылады. Мұның бәрі әрі қарай қай бағытта қозғалу керектігін түсінуге көмектеседі.
– Соңғы уақытта «ми ағымы» туралы көп айтылады, яғни талантты мамандардың шетелге кетуі. ЕАЭО білікті кадрларды тартуға және ұстап қалуға қалай көмектеседі?
– Біздің мамандар ЕАЭО-ның кез келген елінде жұмыс істеу тиімді әрі қауіпсіз екенін сезінуі үшін біз білікті еңбек ресурстарының бірыңғай нарығын құруға ұмтыламыз. Біліктілік талаптарын жақындату бойынша жұмыс жүргізіп жатырмыз. Дипломдар мен білім туралы құжаттарды тану туралы келісім жұмыс істейді — бұл жұмысқа орналасуды жеделдетеді және бюрократияны азайтады.
«Шекарасыз жұмыс» жүйесі құрылды, онда бос жұмыс орындарын іздеуге, құжат тапсыруға, онлайн-кеңес алуға болады. Бұл уақыт пен шығындарды қысқартады.
Салық кедергілері жойылуда. Мысалы, Ресей резидент еместер үшін ставкаларды төмендетті, бұл еңбек етуге келуді тиімдірек етеді. Бұл мамандарды тартуды ынталандырады.
– Еңбек етушілер өз құқықтарымен қайда және қалай таныса алады? Ақпараттық ресурстар бар ма?
– Біз «ЕАЭО азаматтарының РФ-дағы еңбек қызметі мен әлеуметтік қамсыздандырылуы» атты ақпараттық материалды дайындап, Одақ елдерінің барлық тілдеріне аудардық. Онда болу, жұмысқа орналасу, салық салу, зейнетақы және әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі қағидаларын қарапайым тілмен түсіндіруге тырыстық.
Бұл брошюра ЕЭК сайтында бар. Болашақта осы материалдарды толықтырып, кеңейтуді жоспарлап отырмыз. Сондай-ақ барлық елдерде мемлекеттік қызметтер порталдары жұмыс істейді, онда миграцияға қатысты мәліметтер алып, кеңес алып, құжат рәсімдеуге болады.
– ЕАЭО аясында бірыңғай әлеуметтік-еңбек кеңістігі құрылып жатыр деп айтуға бола ма?
– Әрине, болады. Біздің барлық іс-шараларымыз — зейнетақы жүйелерін дамыту, медицинаға қолжетімділікті қамтамасыз ету, дипломдарды тану, жұмыс іздеуге арналған платформаларды құру және салық кедергілерін жою — еңбек мобильділігі проблемадан ресурсқа айналатын ортақ кеңістіктің негізін қалыптастырады.
Біз маман басқа елге көшкен кезде өзін бөтен сезінбей, айқын құқықтары мен мүмкіндіктері бар ортақ экономикалық кеңістіктің толыққанды қатысушысы ретінде сезінгенін қалаймыз.
