Қазіргі уақытта шекарадан тыс электронды коммерция қарқынды дамып жатқан кезде фискалдық тәртіп мәселесі барған сайын өзекті бола түсуде. Бұрын халықаралық маркетплейстер көп жағдайда «салықтық көлеңкеде» қалып келсе, бүгінде Орталық Азия мемлекеттері ойын шартын теңестіруге белсенді қадамдар жасап жатыр. Назарда тұрғандардың қатарында — қытайлық Temu және басқа да ірі платформалар.
2025 жылдың басында бірден екі мемлекет — Өзбекстан мен Қазақстан — шекарадан тыс сауданы ретке келтіруге деген ниетін мәлімдеді. Әсіресе, Temu сынды платформалардың жергілікті нарыққа қызмет етіп, салық төлеуден жалтаруы басты назарда.
Өзбекстандағы үлгі оқиға: Temu-ге қойылған шектеу
Өзбекстанда Temu маркетплейсі салықтық даудың орталығына айналды. Елдің Мемлекеттік салық комитеті қытайлық платформадан шамамен 46 миллиард сум (3,5 миллион доллардан астам) көлемінде талап қойды. Себебі — ресми салықтық тіркеудің болмауы және ел аумағындағы бұрынғы қызметі үшін салық міндеттемелерін орындамау.
2024 жылдың соңынан бастап Өзбекстанда жаңа ережелер күшіне енді: жергілікті тұтынушыларға қызмет көрсететін халықаралық онлайн-платформалар заңды тұлға ретінде тіркеліп, салық төлеуші ретінде есепке тұруы тиіс. Алайда Temu бұл талаптарды елемегендіктен, ел нарығына қолжетімділігі шектелді. Тіпті 2025 жылғы наурызда ресми тіркелгеніне қарамастан, жинақталған қарызы өтелмегенше, платформаға қойылған шектеу алынған жоқ.
Салыстыру үшін айта кетсек, ресейлік Wildberries маркетплейсі де осындай талапқа ұшырағанымен, 51,2 млрд сумды өз еркімен төлеп, жұмысын жалғастыруға мүмкіндік алды. Өзбекстанның салық қызметі мұны бір реттік шара емес, электронды коммерция нарығының барлық өкілдеріне жіберілген жүйелі ескерту деп атап көрсетті.
Мемлекеттік салық комитеті төрағасының бірінші орынбасары Мубин Мирзаевтың айтуынша, электронды сауда платформаларына салық салу мәселесі жаһандық сипатқа ие. Өзбекстанда бюджет шығындарының алдын алу және барлық ойыншыларға бірдей жағдай жасау мақсатында нарықты құрылымдауға кірісті.
Миллиардтаған шығындар: жетпей қалған салық және жаңа шындық
Мемлекеттік салық комитетінің баспасөз қызметі ұсынған алдын ала мәліметке сүйенсек, Temu-дің 46 млрд сумдық берешегі — соңғы көрсеткіш емес. Толық тексеріс аяқталғаннан кейін маркетплейстің нақты төлеуге тиіс сомасы жарияланады. Тиісті міндеттемелерін өтегеннен кейін ғана Temu платформасына ел аумағында қайта кіруге рұқсат берілуі мүмкін.
Бұл жағдай бүкіл өңір үшін бетбұрыс сәті болғалы тұр: электронды сауда қарқынды өсіп жатқан тұста мемлекеттік органдар бұған бейжай қарамай, салық салудың әділ негізін құруға, нормативтік базаны жетілдіруге ден қойып келеді.
Қазақстан: депутаттар фискалдық әділдікті талап етуде
Ал Қазақстанда шетелдік маркетплейстерге салық салу мәселесі Парламент деңгейінде қызу талқыға түсті. Шағын және орта бизнестің мүддесін қорғайтын «Ақ жол» партиясының фракциясы, депутат Азат Перуашевтің жетекшілігімен, вице-премьер әрі Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғаринге қайтадан депутаттық сауал жолдады.
Басты себеп — қазақстандықтардың шетелдік платформалардан жасаған сатып алуларының ауқымды көлемі мен іс жүзінде төленген салық мөлшерінің арасында үлкен алшақтықтың болуы. Ұлттық Банктің дерегінше, 2023 жылы шекарадан тыс интернет-сауданың жалпы көлемі 1,104 млрд долларды (505 млрд теңге) құрады. Алайда шетелдік маркетплейстер сол кезеңде небәрі 24,3 млрд теңге салық төлеген. Бұл — 5%-ке де жетпейді, ал қосылған құн салығының (ҚҚС) мөлшерлемесі 12% екені белгілі.
Осылайша, депутаттардың есебі бойынша, өткен жылы бюджет шамамен 36 млрд теңге салықтан қағылған. Одан бөлек, 2025 жылы бұл шығын 250 млрд теңгеге жетуі мүмкін деген болжам бар — бұл кейбір мемлекеттік бағдарламалардың жылдық шығындарымен пара-пар сома.
Жаңа жолданған сауалында Перуашев министрдің ресми жауабы Ұлттық Банктің статистикасын ескерместен «цифрлармен айла-шарғы жасады» деп сынап, толыққанды талдаудың болмағанын айтты. Парламенттік фракция елдің фискалдық органдарынан және жауапты ведомстволардан батыл қадамдар күтуде.
Заңнамадағы олқылықтар және оны түзеу жолдары
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кірістер комитетінің ресми жауабында жаңа Салық кодексі жобасында шетелдік платформалар шартты тіркеуден өтпесе және ҚҚС төлемесе, оларды бұғаттау мүмкіндігі қарастырылып жатқаны айтылған. Алайда қолданыстағы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте бұл бұзушылық үшін нақты жауапкершілік белгіленбегендіктен, цифрлы алпауыттар іс жүзінде жазасыз жұмыс істеуді жалғастырып келеді.
Осы ретте қазақстандық бизнес өкілдері де алаңдаулы: отандық компаниялар салық заңнамасын қатаң сақтауға мәжбүр, ал шетелдік сатушылар салықтан жалтарып, бағаны төмендету арқылы нарықта әділетсіз басымдыққа ие болып жатыр. Бұл — шағын және орта бизнестің бәсекеге қабілеттілігіне айтарлықтай қатер төндіреді.
Сынақ пен мүмкіндік: тұрақты модельге қадам
Өзбекстандағы оқиғалар Орталық Азия елдерінің цифрлы заманда фискалдық егемендігін қорғауға дайын екенін айқын көрсетті. Бұл, әлбетте, жаһандық e-commerce ойыншыларына сынақ болуымен қатар, ашық, теңқұқылы әріптестік орнатуға зор мүмкіндік те береді.
Temu Өзбекстанда қайта жұмыс істей ала ма? Әлбетте, иә — тек қарыздарды толық өтеп, салықтық міндеттемелерді орындаған жағдайда.
Қазақстанда басқа платформалар бұғатталудан құтыла ала ма? Мүмкін, егер уақытылы шартты тіркеуден өтіп, салық төлеу жөніндегі міндеттемелерін орындаса ғана.
Бүгінде Қазақстанның таңдауы айқын: бюджетке түсуі тиіс миллиардтаған теңгеден қағыла беру немесе нақты әрі жүйелі реттеу шараларын енгізу. Салық органдары, Парламент пен салалық министрліктердің бірлесе қимылдауы елімізде және тұтас өңірде әділетті, тұрақты әрі бәсекеге қабілетті цифрлы экономиканы қалыптастыруда мықты негіз бола алады.
