Самарқандта жабайы табиғат нысандарының халықаралық саудасын реттейтін ең беделді алаңдардың бірі - CITES Конвенциясының Тараптар конференциясы аяқталды. 2025 жылғы 24 қараша мен 5 желтоқсан аралығында өткен CITES CoP20 әлемнің ондаған елінің, халықаралық ұйымдардың, ғылыми орталықтардың өкілдерін жинап, планетаның болашағы үшін маңызды - жабайы табиғатты қорғау жүйесін жаңғырту мәселелерін талқылады, деп хабарлайды DKNews.kz.
Конференциядағы ең көзге түскен қатысушылардың бірі WWF Орталық Азия болды. Ұйым өңірдегі ең ірі жыртқыштарды - жолбарыс, қар барысы және гепардты сақтап қалу және олардың табиғи популяцияларын қалпына келтіру бойынша кешенді бастамаларын ұсынды. Бұл жобалар тек жануарларға ғана емес, бүкіл экожүйеге әсер етіп, табиғаттың қалпына келуіне мүмкіндік береді.
Көпшілікке экология тақырыптары алыстағы нәрседей көрінуі мүмкін, алайда WWF бастамалары адамның өмір сапасына тікелей әсер ететін экожүйелерді қалпына келтіруге бағытталған. Бұл - ауаның тазалығы, судың сапасы, жергілікті қауымдардың әл-ауқаты және табиғат ресурстарының тұрақтылығы.
CITES неліктен маңызды және Самарқандта қандай мәселелер талқыланды
CITES Конвенциясы 1975 жылғы 1 шілдеде күшіне еніп, содан бері 185 елді біріктірді. Бұл - әлемдегі ең ірі табиғат қорғау келісімі. Конвенция жойылып кету қаупіндегі жануарлар мен өсімдіктердің халықаралық саудасын реттеп, бақылау тетіктерін белгілейді, ғылыми негізге сүйенген қорғау тізімдерін қалыптастырады және табиғатқа залал келтірмеу үшін қатаң регламенттер енгізеді.
Самарқандтағы CoP20 конференциясында елдер:
- реттеу жүйелерін жаңарту,
- бақылау шараларын күшейту,
- әлсіреген экожүйелерді қалпына келтіру,
- ғылым мен мониторингті дамытуды талқылады.
WWF бұл үдерісте дәстүрлі түрде жетекші рөлдердің бірін атқарады - ғылыми деректер, сараптамалық талдау және табиғат қорғау шешімдерін тиімді етуге бағытталған ұсыныстар береді.
Негізгі назар: жолбарысты Қазақстанға қайтару
WWF Орталық Азияның директоры Екатерина Накашидзе конференция қатысушыларына Қазақстанға жолбарысты реинтродукциялау бағдарламасының кезең-кезеңімен жүзеге асырылуын таныстырды. Бұл - өңірдегі ең ірі әрі стратегиялық экожоба.
I кезең: экожүйелерді қалпына келтіру және аумақты дайындау
Алғашқы жылдары жолбарыс өмір сүре алатын аумақтарды ғылыми тұрғыда зерттеу, Іле өзені атырауындағы табиғи ортаны қалпына келтіру сияқты жұмыстар жүргізілді. Сол еңбектің нәтижесінде «Іле-Балқаш» резерваты құрылды.
2018 жылдан бері WWF мамандары Қазақстандық серіктестермен бірге жолбарыстың негізгі қорегі - тұяқты жануарлардың популяциясын арттыруда. Тұйғын бұғы, елік, жабайы қабан санының өсімі - жолбарыстың табиғатқа қайта оралуы үшін шешуші фактор.
II кезең: алғашқы жолбарыстардың келуі және табиғатқа бейімдеу
2024 жылы Қазақстанға алғашқы амур жолбарыстары - Богдана есімді жолбарыс және Кума есімді еркек жолбарыс жеткізілді. Қазір олар WWF құрған арнайы бейімдеу орталығында қалыпты түрде өмір сүріп жатыр.
Екатерина Накашидзе олардың жағдайын былай сипаттады: «Бүгінгі таңда жануарлар орнықты әрі сабырлы мінез-құлық танытып, толыққанды қоректеніп, аумақты белсенді зерттеп жүр және жаңа жағдайларға сәтті бейімделуде.», - деді ол.
Бұл - Қазақстан үшін тарихи қадам. Ел аумағынан жолбарыс шамамен жүз жыл бұрын жоғалып кеткен болатын. Енді оны табиғатқа қайтару мүмкіндігі туып отыр.
Сонымен қатар, Накашидзе CITES алаңының маңызын атап өтті: «CITES - мемлекеттердің, сарапшылардың және табиғатты қорғау ұйымдарының күш-жігерін біріктіруге мүмкіндік беретін аса маңызды халықаралық платформа. Әсіресе CoP20-дың Самарқандта өтуі өте символикалық мәнге ие – бұл қала Орталық Азияның бай тарихи мұрасын және қазіргі экологиялық күн тәртібін тоғыстырып тұр.».
Гепард Орталық Азияға қайта оралуы мүмкін бе? WWF пен Өзбекстан нақты жоспар ұсынды
WWF Орталық Азияның табиғатты қорғау директоры Елизавета Протас гепардты Өзбекстанға реинтродукциялау концепциясын таныстырды. Бұл жоба - Устюрт үстіртінде толыққанды трансшекаралық популяция құру идеясын қамтиды.
Жоспарға кіреді:
- тұяқты жануарлардың популяциясын мониторингтеу,
- реинтродукция жоспарын әзірлеу,
- жалпы аумағы 2,3 млн гектардан асатын қорғалатын аумақтар желісін құру,
- «Оңтүстік Устюрт» ұлттық паркін және «Сайгачий» ландшафтық заказнигін дамыту.
Өңірде гепард ондаған жыл бұрын жойылып кеткенімен, табиғи жағдай оның қайта оралуына мүмкіндік беретін деңгейде.
Қар барысы: Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстандағы көпжылдық жұмыс нәтижелері
WWF Орталық Азия қар барысын сақтау бойынша ірі бағдарламаларының нәтижелерін де таныстырды. Жоба Тянь-Шань мен Памир аумақтарындағы экожүйелерді тұрақтандыруға бағытталған.
Негізгі шаралар:
- жайылымдарды тұрақты басқару,
- жергілікті қауымдарды табиғатты қорғауға тарту,
- жайылымдарды қалпына келтіру,
- табыс көздерін әртараптандыру - қонақ үйлер, киіз бұйымдары, сүт өнімдерін өңдеу, як өсіру,
- 1,5 млн гектардан астам аумақта бірыңғай мониторинг жүйесін енгізу.
Бұл қадамдар үй малдары мен жабайы тұяқтылар арасындағы бәсекені азайтып, экожүйелердің табиғи тепе-теңдігін қалпына келтіруге көмектеседі.
WWF бастамаларына халықаралық қолдау өсті
WWF бастамаларын келесі құрылымдар қолдады:
- Өзбекстан Республикасының Экология, қоршаған ортаны қорғау және климаттық өзгерістер министрлігі,
- Қырғызстанның Табиғи ресурстар, экология және техникалық қадағалау министрлігі,
- халықаралық ұйымдар - IUCN, CMS, Cheetah Conservation Fund.
Бұл қолдау өңір елдерінің бірлескен экологиялық стратегия құруға дайын екенін көрсетеді.
WWF сарапшылары не дейді
Елизавета Протас жобалардың кешенді сипатын былай түсіндіреді:
«WWF-тің Орталық Азиядағы ірі жыртқыштарды сақтауға қатысты жобалары – экожүйелерді басқаруды, жергілікті қауымдарды қолдауды, қорғалатын аумақтар құруды және тұрақты ғылыми мониторинг жүргізуді қамтитын кешенді жұмыс. Жолбарыс популяциясын қалпына келтіру, қар барысын сақтау және гепардты болашақта қайта жерсіндіру – өңірдегі жаңа табиғат қорғау стратегиясын қалыптастыратын өзара байланысты үш маңызды міндет.».
Бұл бағдарламалар неге барлығымыз үшін маңызды
Көпшілік үшін ірі жыртқыштарды сақтау тақырыбы тек экологиялық бастама болып көрінуі мүмкін. Бірақ бұл жобалар:
- ауа мен судың сапасын жақсартады,
- биоәртүрлілікті сақтауға ықпал етеді,
- өңірде жаңа жұмыс орындарын қалыптастырады,
- экотуризмді дамытады,
- табиғи ресурстардың тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Яғни, жолбарыс, қар барысы немесе гепардты сақтау - тек жануарлар туралы емес. Бұл - адамдардың, әсіресе таулы және шөлейт аймақтарда тұратын қауымдардың болашағы туралы.
WWF өңірдегі табиғатты қорғау стратегиясын жаңа деңгейге шығарды
WWF Орталық Азияның кешенді бастамалары ірі жыртқыштар популяциясын қалпына келтіру арқылы бүкіл экожүйелерді нығайтуға бағытталған. Бұл ғылыми тәсілге, жергілікті қауымдардың қатысуына және мемлекеттермен серіктестікке негізделген ұзақ мерзімді стратегия.
Жоба өңірдің табиғатын қалпына келтіруде жаңа кезеңге жол ашып, жойылған жануарларды табиғатқа қайтару мүмкін екенін дәлелдейді.
