Халықаралық Human Rights Watch құқық қорғау ұйымы осы аптада Қазақстанда «журналистерге қысым көрсетуді тоқтатуға» жария түрде шақырды. Бұл мәлімдеме халықаралық ақпараттық кеңістікте тез таралып, сыртқы аудиторияда елде жүйелі мәселе бар деген әсер қалыптастырды. Алайда ресми Астана мұндай тұжырымдар шынайы жағдайды толық әрі дәл көрсетпейді деп санайды, деп хабарлайды DKNews.kz.
Бұл мәселеге қатысты ұстанымды Қазақстан Республикасының Премьер-министрінің орынбасары – Мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаева өзінің Facebook-тегі ресми парақшасында егжей-тегжейлі баяндады.
Оның айтуынша, халықаралық ұйым өкілдері соңғы күндері Қазақстанның ақпараттық кеңістігінде бірнеше қылмыстық іс төңірегінде әдейі өршітіліп жатқан ақпараттық шудың ықпалымен жаңсақ пікірге келген.
«Ұйым өкілдерінің адастырылғаны күмән тудырмайды, себебі Қазақстанда соңғы бірнеше күн бойы халықаралық қауымдастықтың назарын журналистер қатысатын бірнеше қылмыстық іске аудару мақсатында “азаптау” тақырыбы әдейі қоздырылып отыр», – деп жазады Аида Балаева.
Негізінде не болып жатыр
Мәлімдемеде басты назар нақты бір қағидаға аударылады: Қазақстанда журналистік қызмет үшін қудалау жоқ, алайда заң аясында нақты әрекеттерге құқықтық баға беріледі.
«Толық жауапкершілікпен мәлімдеймін: Қазақстанда ешкім кәсібі үшін қудаланбайды», – деп атап көрсетеді Аида Балаева.
Оның айтуынша, құқық қорғау органдарының процессуалдық әрекеттерін «сөз бостандығына қысым» ретінде көрсету – журналистиканы қорғау емес, қоғамдық пікірмен әдейі манипуляция жасау.
«Процессуалдық әрекеттерді “сөз бостандығына қысым” ретінде көрсету – қоғамды саналы түрде адастыру», – делінген жарияланымда.
Бұл жерде әңгіме көзқарастар, редакциялық саясат немесе сын материалдар туралы емес. Сөз азаматтардың нақты құқықтық талаптары жөнінде болып отыр. Аталған істер уәкілетті органдар тарапынан қолданыстағы заңнамаға сәйкес қаралуда.
«Азаптау» тақырыбы қалай пайда болды
Мәлімдемеде тергеу изоляторларында азаптау қолданылды деген айыптауларға да жеке тоқталады. Аида Балаеваның айтуынша, бұл мәлімдемелер қылмыстық істердің фигуранттары мен олардың қорғаушылары тарапынан қоғамдық резонанс күшейту мақсатында белсенді түрде таратыла бастады.
«Құқықтар мен бостандықтардың бұзылуы туралы кез келген мәлімдеме эмоцияға, интерпретацияға немесе назар аудартуға бағытталған әрекеттерге емес, тек нақты фактілерге, дәлелдерге және заң нормаларына негізделуі тиіс», – деп жазады ол.
Қазақстан тарапының пікірінше, дәл осы дәлелсіз айыптаулар ел ішінде де, халықаралық деңгейде де жағдайдың бұрмаланып қабылдануына себеп болған.
Көбіне назардан тыс қалатын реформалар
Мәлімдемеде Қазақстанда 2022 жылдан бері медиа және ақпарат саласындағы заңнаманы жүйелі түрде жаңарту жүргізіліп келе жатқаны да еске салынады. Бұл реформалар журналист мәртебесін көтеруге, олардың құқықтық қорғалуын күшейтуге және саланы заманауи талаптарға бейімдеуге бағытталған.
Аида Балаева бұл тұста принципті жайтты ерекше атап өтеді:
«Сөз бостандығы мен БАҚ еркіндігі – Қазақстан Республикасының Конституциясында және еліміздің халықаралық міндеттемелерінде бекітілген іргелі құндылықтар».
Сонымен бірге, ол сөз бостандығы заң талаптарын жоққа шығармайтынын да нақтылайды.
«Сөз бостандығы жауапкершіліктен босатуды білдірмейді және заң талаптарының орнын алмастыра алмайды – Қазақстанда да, кез келген өзге құқықтық мемлекетте де».
Неге мемлекет асықпауға шақырады
Мәлімдемедегі негізгі үндеу халықаралық ұйымдарға, бұқаралық ақпарат құралдарына және қоғамға бағытталған – тергеу мен сот процестері аяқталмай тұрып, асығыс қорытынды жасамауға шақыру.
«Барлық халықаралық ұйымдарды, сондай-ақ БАҚ пен қоғамды тергеу аяқталғанға дейін алдын ала қорытынды жасаудан бас тартуға шақырамын», – деп жазады Аида Балаева.
Оның айтуынша, тергеу органдарына қысым жасау, расталмаған ақпарат тарату және процессуалдық әрекеттерді саясиландыру тек нақты істерге ғана емес, жалпы құқықтық жүйенің тұрақтылығына қауіп төндіреді.
«Бұл – тұрақсыздыққа апаратын жол», – деп тікелей көрсетілген мәлімдемеде.
Мемлекеттің ұстанымы айқын: бұқаралық ақпарат құралдарының қызметіне, журналистерге немесе жекелеген қылмыстық істерге қатысты барлық мәселелер тек құқықтық алаңда қаралуы тиіс.
«Егер кінә сотта дәлелденсе, айыптылар жасаған әрекетіне сай түрде сөзсіз жауапқа тартылады», – деп түйіндейді Аида Балаева.
Осылайша, Қазақстан тарапы бұл жағдайда сөз бостандығына қарсы күрес емес, заң үстемдігі туралы сөз болып отырғанын атап өтеді. Ал соңғы нүктені қоғамдық қысым немесе халықаралық мәлімдемелер емес, тек сот қоюы тиіс.
