Қазақстан Премьер-Министрі Олжас Бектеновтың қосылған құн салығын (ҚҚС) көтеру қажеттілігі туралы мәлімдемесі Үкіметтің кеңейтілген отырысында қызу талқыланған тақырыпқа айналды. Үкімет басшысының айтуынша, қазіргі салық жүктемесінің құрылымы мемлекетке инфрақұрылымдық және экономикалық жобаларды толық қаржыландыруға мүмкіндік бермейді, сондай-ақ еңбекке төленетін ақы қорына (жалақыға) қарағанда тұтынуға салық салу арасындағы теңгерімге нұқсан келтіруде. Төменде ҚҚС мөлшерлемесін арттыру Қазақстан экономикасына қалай әсер етуі мүмкін екендігі талданады және ҚҚС мөлшерлемесі (немесе соған ұқсас сату салығы) жоғары елдердің тәжірибесі келтіріледі.
Акорда
Бастапқы алғышарттар мен бастаманың мәні
Экономикалық өсімнің жеткіліксіз қарқыны және «даму бюджеті»
Олжас Бектенов Қазақстанда оң үрдістер болғанмен, экономикалық өсім әлеуетіне сай емес деп есептейді. Оның бір себебі ретінде Үкімет басшысы «даму бюджетінің» төмендігін атап өтті: республикалық бюджеттің 26 трлн теңгесінің ішінде тек 2 трлн теңге ғана инвестициялық жобаларға бөлінген.
«Даму бюджеті» дегеніміз — әдетте жолдар, электр желілері, жылу және су құбыры желілері секілді инфрақұрылымдық жобаларға, сондай-ақ даму институттарын қолдауға бағытталатын мемлекеттік шығындар. Мұндай салаларға жеткілікті деңгейде қаражат салынбайынша, өндірістік және технологиялық жаңғыруды қарқынды жүргізу қиынға соғады.
Салық ауыртпалығының фокусын өзгерту
Премьер-Министрдің айтуынша, қазіргі кезде салықтық жүктеменің негізгі бөлігі еңбекке төленетін ақы қорына (ФОТ) түседі. Жалақыға байланысты жоғары әлеуметтік аударымдар, корпоративтік табыс салығы және жұмыс берушілердің міндетті зейнетақы жарналары өнімнің өзіндік құнын сатылымға шыққанға дейін-ақ арттырып жібереді.
Ұсынылып отырған шешім – әлеуметтік салық пен жұмыс берушілер төлейтін міндетті зейнетақы аударымдарын төмендетіп, бюджетке түсетін түсімдердің орнын ҚҚС-ты арттыру арқылы толтыру. Осылайша, салық жүктемесінің бір бөлігі тұтынушыға ауысады, ал кәсіпорындар өз өнімінің өзіндік құнын төмендету арқылы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік алады.
Неліктен дәл ҚҚС?
Қосылған құн салығы – әлемнің көптеген елдеріндегі мемлекеттік бюджеттің негізгі кіріс көздерінің бірі. Қазақстандағы ҚҚС мөлшерлемесі қазір 12%, бұл халықаралық тәжірибемен салыстырғанда біршама төмен деңгейде. ҚҚС мөлшерлемесін көтерудің негізгі дәлелдері төмендегідей:
- Кең салық салу базасы. Жеке табыс салығы немесе әлеуметтік аударымдармен салыстырғанда, ҚҚС-ты экономикалық тізбектің барлық қатысушылары – өндірушіден бастап соңғы тұтынушыға дейін төлейді.
- Бизнес үшін ашықтық. ҚҚС-ты қайтару (возмещение) тетігі заңнамамен нақты регламенттелген, әрі тауардың түпкілікті бағасындағы салық үлесі құжаттарда айқын көрініп тұрады.
- Тұтыну негізіндегі әділеттілік. Кім көп тауар мен қызмет тұтынса, сол соғұрлым салықты көбірек төлейді. Әсіресе люкс санатындағы тауарларға салық ауыртпалығы зор болады.
Дегенмен, ҚҚС мөлшерлемесін көтеру инфляцияның жеделдеуі, ішкі сұраныстың төмендеуі және көлеңкелі экономиканың артуы сынды кері әсерлерді туғызбас үшін аса мұқият тәсілді қажет етеді.
Freepik/@chormail
Халықаралық тәжірибе: ҚҚС мөлшерлемесі жоғары елдер
ҚҚС-ты арттыру экономикаға қалай ықпал ететінін түсіну үшін әртүрлі елдердің тәжірибесіне көз жүгірткен жөн. Көптеген дамыған мемлекеттерде ҚҚС немесе соған балама салықтар Қазақстандағыдан айтарлықтай жоғары.
Еуропалық одақ елдері
Венгрия. Еуропадағы ең жоғары ҚҚС мөлшерлемелерінің бірі – 27%. Кейбір тауарлар мен қызмет түрлеріне жеңілдетілген мөлшерлемелер (азық-түлік, дәрі-дәрмек және т.б.) қолданылады. Жоғары ҚҚС бюджеттің кіріс бөлігін толықтырғанымен, тұтынушыға түсетін салмақтың өсуі жиі сынға ұшырайды.
Дания мен Швеция. Бұл скандинавиялық мемлекеттерде ҚҚС (moms) мөлшерлемесі – 25%. Скандинавия елдерінде әлеуметтік кепілдіктердің жоғары деңгейі және денсаулық сақтау мен білім беру жүйелерінің қолжетімділігі жоғары салықтармен, соның ішінде ҚҚС-пен қаржыландырылады.
Франция. Негізгі ҚҚС мөлшерлемесі – 20%, алайда маңызды тауарлар мен қызметтерге (азық-түлік, дәрі-дәрмек, кітап және т.б.) қатысты 5,5% және 10% тәрізді төмендетілген мөлшерлемелер бар.
ЕО елдерінде жоғары ҚҚС мөлшерлемесімен қатар әлеуметтік маңызы бар тауарларға арналған жеңілдетілген ставкалар қолданылады. Бұл халықтың әлжуаз топтарының тұтыну шығындарын біршама төмендетуге бағытталған.
Ұлыбритания
Еуропалық Одақ құрамынан шыққанына қарамастан, Ұлыбритания ҚҚС (VAT) жүйесін сақтап отыр. Негізгі мөлшерлемесі – 20%. Бұл ретте бірінші қажеттіліктегі тауарларға, балалар тауарларына және кітаптарға 0% ставкасы қолданылады. Бұл шара тұрғындарға салықтық жүктемені азайтады.
Canva
Қытай
Қытайда ҚҚС мөлшерлемесі тауарлардың санатына қарай шамамен 13–16% аралығында болды, алайда соңғы жылдары мемлекет экономиканы ынталандыру мақсатында салықтық реформаларды белсенді жүргізуде. Қытай үлгісі тұтыну көлемі, экспорттық бәсекеге қабілеттілік пен бюджет кірістері арасында үнемі тепе-теңдікті ұстап тұрудың қиын екендігін көрсетіп отыр.
VCG
Жапония
Жапонияда ҚҚС-қа ұқсас тұтыну салығы бар, ол 2019 жылы 8%-дан 10%-ға дейін көтерілді. Бұл қадам халықтың тұтынушылық қабілетінің төмендеуі мен инфляцияның өсуіне қатысты алаңдаушылық тудырғанымен, егде жастағы адамдарға әлеуметтік қолдауды қаржыландыру үшін қажет деп танылды.
Canva
Ресей
Ресей Федерациясында ҚҚС мөлшерлемесі ұзақ уақыт бойы 18% болып келді, ал 2019 жылдың 1 қаңтарынан бастап 20%-ға арттырылды. Үкімет бұл шешімді ұлттық жобаларды және әлеуметтік саланы қосымша қаржыландыру қажеттілігімен байланыстырды. ҚҚС-ты көтеру бағаның өсуіне және тұтынудың біршама төмендеуіне әсер еткенімен, бюджет кірісін ұлғайтуға және бірқатар инфрақұрылымдық, әлеуметтік жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік берді.
NickolayV / Shutterstock
Қазақстан үшін ықтимал салдарлар
Әлемдік тәжірибені және елдегі қазіргі экономикалық жағдайды ескерсек, ҚҚС мөлшерлемесін көтеру Қазақстан экономикасына жан-жақты әсер етуі мүмкін.
Оң нәтижелер
Бюджет кірістерінің өсуі. ҚҚС мөлшерлемесін арттыру арқылы Үкімет энергия, су ресурстары, газ-тасымал жүйесі тәрізді инфрақұрылымдық салаларды дамытуға, сондай-ақ «даму бюджетіне» көбірек қаржы бағыттай алады.
Еңбекақы қорына түсетін салық ауыртпалығының азаюы. Жалақыға түсетін әлеуметтік аударымдарды төмендетіп, оның орнына тұтынуға салық салу кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруы мүмкін. Ұзақ мерзімде бұл жаңа жұмыс орындарын ашып, экспорттық әлеуетті арттыруға ықпал етеді.
Мемлекеттік басқарудың ашықтығы және цифрландыру. ҚҚС-тың рөлі күшейген жағдайда мемлекет «сұр» және көлеңкелі схемалармен күресті күшейтуге мүдделі болады. Бұл бизнес-процестерді цифрландыруға және салықтық әкімшілендірудің ашықтығын арттыруға септігін тигізеді.
inbusiness.kz
Тәуекелдер мен қиындықтар
Инфляциялық қысым. ҚҚС мөлшерлемесінің өсуі тауар мен қызметтің түпкілікті бағасына ықпал етіп, инфляцияны жеделдетуі мүмкін. Сонымен қатар, жалақы қорына салынатын салық азайса, бағаның бір бөлігін ұстап тұруға болады деген үміт бар.
Тұтынушылық сұраныстың төмендеуі. Халықтың төлем қабілеті шектеулі болса, жоғары салық жүктемесі тұтыну нарығын әлсіретуі ықтимал. Бұл, әсіресе, ішкі нарыққа негізделген ШОБ субъектілеріне теріс әсер етуі мүмкін.
Көлеңкелі экономиканың өсу қаупі. Егер ҚҚС мөлшерлемесі күрт және бірден көтерілсе, бірқатар кәсіпкер салықтық ауыртпалықты айналып өту үшін есеп-қисапты жасыруға ұмтылады.
Жеңілдік мөлшерлемелердің қажет болуы. Еуропалық тәжірибе көрсеткендей, жоғары ҚҚС кезінде әлеуметтік маңызы бар тауарлар мен қызметтердің жекелеген топтарына төмендетілген ставкалар қарастыру міндетті болады.
Жаңа мөлшерлемені табысты енгізудің басты шарттары
ҚҚС мөлшерлемесін арттыру елдің дамуына оң әсер етуі үшін Үкімет кешенді шаралар қабылдауы тиіс:
- Әлеуметтік аударымдарды бір мезгілде азайту. Жалақы қорынан ұсталатын салықтар мен міндетті зейнетақы жарналарын нақты заңнамалық негізде төмендетіп, бизнеске салық ауыртпалығының жеңілдегенін шынайы сезіндіру қажет.
- Мөлшерлемені кезең-кезеңімен арттыру. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, салықты күрт өсіру бағаны шарықтатып, әлеуметтік шиеленіс тудыруы мүмкін. Сондықтан ҚҚС мөлшерлемесін біртіндеп, нақты мерзімдермен өсірген дұрыс.
- Әлеуметтік әлжуаз топтарды қолдау. Халықтың осал топтарына жәрдемақылар мен әлеуметтік төлемдерді арттыру немесе бірінші қажеттіліктегі тауарларға ҚҚС бойынша жеңілдік беру арқылы қолдау көрсету маңызды.
- Көлеңкелі экономикамен күресті күшейту. Салықтық әкімшілендіруді цифрландыру, жеткізілім тізбектерін бақылау және электронды құжат айналымын кеңейту – салықтан жалтару мүмкіндігін азайтады.
- Бизнес қауымдастықпен ашық диалог. Кез келген салық реформасы егжей-тегжейлі түсіндірмелерді қажет етеді. Кәсіпкерлер мен халыққа өзгерістің механизмдері, жеңілдіктер және ықтимал пайдалар жайлы нақты ақпарат берілуі тиіс.
Kapital.kz
Қорытынды және болашаққа болжам
ҚҚС мөлшерлемесін арттыру туралы шешім әрдайым күрделі және қызу пікірталас туғызады. Қазақстан жоғары экономикалық өсімге қол жеткізу, инфрақұрылымды дамыту және кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін осындай қадамға баруға мәжбүр болуы мүмкін.
Венгрия (27%), Ресей (20%), Дания мен Швеция (25%) тәрізді елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жоғары ҚҚС мөлшерлемесін тиімді әлеуметтік қолдау, мемлекеттік бюджеттің ашықтығы және инфрақұрылымға дұрыс инвестиция жасау арқылы ұштастыруға болады. Дегенмен, салықты арттыру кезінде инфляциялық тәуекелдерді және тұтынудың төмендеу қаупін ескеріп, кешенді әлеуметтік-экономикалық реформалар жүргізу қажет.
Қазақстан үшін ең бастысы – салық-бюджет саясатын жүйелі түрде қайта қарау: еңбекақы қорына түсетін салық ауыртпалығын азайтып, тұтынуға салынатын салықты арттыруды әлеуметтік төлемдер мен өндірісті ынталандыруға бағытталған шаралармен қатар жүзеге асырған жөн. Мұндай қадам «даму бюджетіне» қосымша қаржы тартып, бизнеске де жаңа мүмкіндіктер ұсына алады. Алайда, дайындықсыз немесе шұғыл әрекеттер кәсіпкерлер мен халықтың сеніміне сызат түсіруі, сондай-ақ инфляцияны өршітуі ықтимал.
Түйін: ҚҚС мөлшерлемесін көтеру – экономиканың жаңа қарқынмен дамуына серпін беретін құрал болуы мүмкін, егер ол жүйелі, ашық және басқа да реформалармен ұштастыра енгізілсе. Үкіметке бұл өзгерістерді түсіндіру және оған жағдай жасау бағытында ауқымды жұмыс атқаруға тура келеді. Осылайша ғана Қазақстан ұзақ мерзімді және орнықты экономикалық пайдаға ие бола алады.
