Күнге малынған Қытайдың ежелгі астанасы Сиань қаласында 2023 жылдың мамырында өткен алғашқы “Қытай – Орталық Азия” саммиті кезінде алты анар ағашы саммит өтетін жердің жанында бой көтерді. Бұл ағаштар – ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин мен Орталық Азияның бес елінің көшбасшылары екі жыл бұрын бірге отырғызған тірі аллея – Қытай мен аймақ арасындағы серіктестіктің күшейіп келе жатқанын бейнелейді.
Осы табысты негізге сүйене отырып, Си Цзиньпин мен Орталық Азия елдерінің басшылары маусым айының соңында Қазақстанның Астанасында өтетін екінші саммитте сауда, қауіпсіздік пен инфрақұрылым салаларындағы ынтымақтастықты тереңдету жолдарын қарастырады.
Жаңа парадигманы қалыптастыру
2023 жылғы Сиань саммиті – Қытай мен Орталық Азия арасындағы мемлекет басшыларының алғашқы тікелей кездесу форматы ретінде тарихқа енді. Бұл кездесу екіжылдық жүйелі саммиттер өткізу дәстүрінің бастамасы болды.
Кейінірек бұл бастама одан әрі дамып, Сиань қаласында арнайы хатшылық құрылды. Бұл – Си Цзиньпиннің туған өлкесі Шэньси провинциясының орталығы.
Қытай басшысы үшін Орталық Азия ерекше маңызға ие аймақ. Оның айтуынша, аймақ стратегиялық маңызға ие торапта орналасқан және Қытай үшін сенімді көрші әрі әріптес болып табылады.
Си Цзиньпин алғаш рет Қытай төрағасы болып сайланғаннан кейін, 2013 жылы Орталық Азияға сапармен келіп: “Орталық Азия елдерімен достық және ынтымақтастық – Қытайдың сыртқы саясатының басымдығы”, – деген еді. Содан бері ол сегіз мәрте аймаққа келіп, ШЫҰ және АӨСШК секілді көпжақты алаңдарда байланыстарды нығайтып келеді.
Қазіргі таңда Орталық Азия – Қытай үшін стратегиялық әріптестік орнаған жалғыз аймақ. Си Цзиньпин бұл әріптестікті халықаралық қатынастардың жаңа үлгісі деп сипаттайды.
Сиань саммитінің басты нәтижесі – “Сиань декларациясын” қабылдау болды. Онда Қытай мен бес елдің көшбасшылары ортақ тағдырлы қауымдастықты құруға уағдаласты. Бұл – Си Цзиньпиннің әлемдік дипломатиядағы басты тұжырымдарының бірі – адамзаттың ортақ тағдыры бар қауымдастығын қалыптастыру идеясының аймақтық көрінісі.
Қырғызстандағы Дүниежүзілік саясат институтының директоры Шерадил Бактыгуловтың айтуынша, бұл ынтымақтастықтың табысты дамуына елдердің көшбасшылары арасындағы өзара сенім мен саяси ерік-жігер ықпал етуде.
Жаңа Ұлы Жібек жолы
2024 жылдың шілдесінде Астанада Си Цзиньпин мен Қасым-Жомарт Тоқаев Қытай – Еуропа Транскаспий халықаралық көлік дәлізінің іске қосылуына “Тиеуді бастаңыз!” деген бұйрық берді.
Бұл – Каспий теңізі арқылы Азия мен Еуропаны жалғайтын автожол, теміржол, әуе және құбыр жүйелерінен құралған жаңа көлік желісінің бастамасы. Бұл инфрақұрылым “Бір белдеу – бір жол” бастамасының маңызды бөлігіне айналмақ.
Осы идеяны Си Цзиньпин алғаш рет 2013 жылы Назарбаев университетінде жария еткен еді. Онда ол: “Біз шекарааралық көлік инфрақұрылымын дамыту жолдарын бірлесе қарастырып, Шығыс, Батыс және Оңтүстік Азияны жалғайтын көлік жүйесін құруымыз керек”, – деген болатын.
Бұл көзқарас нақты істермен жүзеге асып келеді. Мысалы, 2023 жылдың соңында Қытай–Қырғызстан–Өзбекстан темір жолының құрылысы басталды. Бұл жол ежелгі Жібек жолының торабы – Қашғардан басталып, Торугарт асуы арқылы Қырғызстанға өтеді, содан кейін Жалал-Абад пен Өзбекстанның Әндижан қаласына дейін барады.
Президент Садыр Жапаров бұл жобаны Шығыс пен Батысты жалғайтын стратегиялық көпір деп атады.
2024 жылы Қытай мен Орталық Азия арасындағы сауда көлемі рекордтық 94,8 млрд долларға жетті. Бұл көрсеткішке электрондық коммерцияның өркендеуі де айтарлықтай үлес қосты. Қытай аймақтың басты сауда серіктесі әрі ірі инвесторы болып табылады.
Тәжікстан 2014 жылы “Жібек жолы экономикалық белдеуі” туралы меморандумға алғашқылардың бірі болып қол қойды. Содан бері жолдар, электр стансалары, қалалардағы жаңа нысандар салынды. Тәжікстанда сондай-ақ Орталық Азиядағы алғашқы “Лу Бань шеберханасы” құрылып, 1500-ден астам студент инженерия, құрылыс, су ресурстарын басқару және экология салаларында білім алды.
“Мәдени өрнекті” қайта өрбіту
2022 жылы Самарқандқа сапары барысында Си Цзиньпин Өзбекстан президентіне Хива қаласының миниатюрасын тарту етті. Бұл – Қытай қолдауымен жүзеге асқан тарихи мұраны сақтау бойынша алғашқы өңірлік жоба.
Хиваның тарихи келбетін қалпына келтіруде қытай мамандары жетекшілік етті. Бұл жоба 2013 жылы Си Цзиньпиннің Өзбекстанға сапары кезінде басталған.
Содан бері археологиялық зерттеулер Қазақстандағы ежелгі Рахат қаласы мен Қырғызстандағы Қызыл-Речка қалашығын да қамтыды.
Си Цзиньпин Жібек жолы бойындағы елдермен достық қарым-қатынастың ежелден келе жатқанын жиі айтады. Ол династия Хань кезіндегі елші Чжан Цяньнің саяхатын еске салып, мұндай достықты жалғастыру қажет екенін айтады.
2024 жылы Қазақстанға сапары кезінде Си Цзиньпин мен Президент Тоқаев Бейжің тіл және мәдениет университетінің қазақстандық филиалын ашты. Бұл – Тоқаевтың өзі 1980 жылдары қытай тілін оқыған жоғары оқу орны.
Сапар аясында Си Цзиньпин мектеп оқушыларымен кездесіп, олармен қытай тілінде тілдесті. Балалар Тsinghua университетіне оқуға түсуді армандайтындарын айтып, Қытай басшысының жүрегінен орын алды.
Өзбекстандық саясаттанушы Шарофиддин Тулаганов: “Қытай мен Орталық Азия арасындағы гуманитарлық ынтымақтастық – қазіргі геосаяси жағдайда бейбітшілік пен даму жолындағы маңызды фактор”, – деп атап өтті.
