DKnews.kz ақпарат агенттігіне берген эксклюзивті сұхбатында Қазақстан Республикасының Атом энергиясы жөніндегі агенттігі төрағасының орынбасары Әсет Кеңесбекұлы Махамбетов елімізде алғашқы атом электр станциясын салуға арналған вендорды іріктеу процесінің негізгі кезеңдері туралы кеңінен әңгімелеп берді.
Сондай-ақ, ол қауіпсіздік пен технологияға қойылатын талаптар, экологиялық және әлеуметтік факторлардың маңызы, сондай-ақ стратегиялық жобаны жүзеге асыру бойынша шешім қашан және қалай қабылданатыны жөнінде жан-жақты түсініктеме берді.
kazatomprom.kz
– АЭС салу үшін вендорды іріктеу рәсімі қандай негізгі кезеңдерден тұрады?
Вендорды таңдау рәсімі кезең-кезеңімен жүзеге асатын, ашық әрі кешенді бағалау процесі болып табылады. Бағалауға техникалық кеңесшілер мен уәкілетті мемлекеттік органдар қатысады. Бұл үдерісті шартты түрде төрт негізгі кезеңге бөлуге болады:
Бірінші кезең – әлеуетті технологиялар бойынша шорт-лист әзірлеу. Бұл кезең 2019 жылы тоғыз халықаралық компанияға техникалық-экономикалық ұсыныстар (ТЭҰ) жіберумен басталды.
2022 жылы алынған ТЭҰ-ды жаңарту туралы шешім қабылданды. Француздық Assystem компаниясы бекіткен бағалау критерийлері негізінде шорт-листке келесі вендорлар енді:
- CNNC (Қытай) – HPR1000 реакторы;
- «Росатом» (Ресей) – ВВЭР-1200 реакторы;
- KHNP (Оңтүстік Корея) – APR1400 және APR1000 реакторлары;
- EDF (Франция) – EPR1200 реакторы.
Екінші кезең – шорт-листке енген компаниялармен келіссөздер жүргізу және қосымша ақпарат алу. 2024 жылдың соңында барлық вендорларға егжей-тегжейлі сауалнама жолданды. Сонымен қатар, олардың өндірістік объектілері мен серіктестерінің кәсіпорындарына сапарлар ұйымдастырылды.
Үшінші кезең – кешенді бағалау. Реакторлық технологиялар мен вендорлардың ұсыныстарын бағалауға арналған интеграцияланған жүйе әзірленді. Бағалау жүйесі АЭХА (МАГАТЭ) ұсынымдары мен қолданыстағы халықаралық жобалар тәжірибесіне негізделген. Осы жүйе негізінде қысқа тізімнен төрт компанияның да ұсыныстары сараланды. Критерийлер әзірленіп, бағалау халықаралық сарапшылармен, атап айтқанда француздық Assystem инжинирингтік компаниясымен бірлесіп жүргізілді.
Төртінші кезең – тиісті алаңдарда ұсынымдарды әзірлеу және қабылдау. Бұларға — Атом саласын дамыту жөніндегі ведомствоаралық комиссия мен ҚР Президенті жанындағы Премьер-Министр басқаратын Энергетикалық кеңес жатады.
Аталған органдардың ұсынымдары негізінде вендор елмен жоба аясында ынтымақтастық туралы үкіметаралық келісім жасау жұмыстары жүргізілетін болады.
– Қауіпсіздік, технология және тәжірибе бойынша қандай талаптар қойылды?
Қауіпсіздік - басты басымдық. Жеткізуші ұсыныстарын бағалаудың негізгі параметрлері халықаралық тәжірибе, қаржылық аспектілер, персоналды таңдау және оқшаулау, қауіпсіздік және технология сияқты критерийлерге қосымша болып табылады.
Халықаралық тәжірибе, қаржылық аспектілер, кадрлық қамтамасыз ету және жергілікті қамту сияқты критерийлерден бөлек, қауіпсіздік пен технологиялар – вендор ұсыныстарын бағалауда шешуші рөл атқарады.
АЭХА ұсынымдарына сәйкес мынадай негізгі талаптар айқындалды:
1) Меншікті лицензияланған қысымды жеңіл су реакторы технологиясы.
2) Станцияларды сыртқы және ішкі әсерлерге барынша төзімді ететін белсенді және пассивті қауіпсіздік жүйелерінің жиынтығы.
3) Технологияның референттігі. Технологиялар ғана емес, сонымен қатар пайдалану тәжірибесі, меншік иесінің елінде және шетелде салынған және жұмыс істейтін бөлімшелердің болуы маңызды. Шетелде жобаларды жүзеге асыру өз еліңізден гөрі қиынырақ екенін түсіну маңызды. Бұған жергілікті нормативтік-құқықтық ортаны дамыту және бейімдеу, жергілікті инфрақұрылым мен ресурстарды пайдалану кіреді.
4) Жобаны қатаң халықаралық стандарттарға, оның ішінде АЭХА стандарттарына сәйкес іске асыруға дайын болу. Біз Три-Майл-Айленд, Чернобыль және Фукусима сабақтарын ескеретін АЭХА стандарттарына ерекше назар аударамыз. Бұл стандарттар қателердің алдын алуға және сенімді қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған. Нәтижесінде қазіргі заманғы атом электр станциялары тіпті 9 баллға дейінгі сейсмикалық белсенділікке арналған және апаттың ықтималдығы жылына 10⁻⁷ аспайды. Бұл жаңа технологиялардың қаншалықты сенімді және қауіпсіз екенін көрсетеді.
Болашақ жеткізушінің осы критерийлердің барлығына сәйкес келуі Қазақстанның атом энергетикасының сенімді және қауіпсіз дамуын қамтамасыз ететініне сенімдіміз.
– Вендорды таңдауда экологиялық және әлеуметтік факторлар қандай рөл атқарады?
Бүгінгі таңда Қазақстанда атом электр станциясын салу үшін жеткізушіні таңдауда экологиялық және әлеуметтік факторлар техникалық немесе экономикалық факторлардан кем емес маңызды рөл атқарады.
Атом электр станциялары дәстүрлі энергия көздеріне балама болып табылатын әлемдегі ең қауіпсіз және ең төмен көміртекті электр көздерінің бірі болып табылады. Атом электр станциялары іс жүзінде атмосфераға зиянды шығарындыларды, соның ішінде парниктік газдар шығарындыларын шығармайды және елдегі көміртегі ізін айтарлықтай азайта алады.
Қуаты 2400 МВт атом электр станциясын пайдалану тәжірибесіне сүйене отырып, градирнялардағы буланудан болатын судың жоғалуы шамамен 63 миллион текше метр суды құрайды, бұл Балқаш көлінің бетінен жыл сайынғы табиғи буланудың 0,3%-ына ғана тең.
Әлеуметтік жағынан алғанда, АЭС жобасы жай ғана «олар әкеліп салады» емес, өңірдің және тұтастай алғанда елдің дамуына ұзақ мерзімді үлес: құрылыс кезеңінде де, пайдалану кезінде де жұмыс орындарын құру, білікті кадрларды даярлау, ғылыми әлеуетті дамыту, инфрақұрылымға инвестиция салу, отандық өнеркәсіпті дамыту екенін түсіну маңызды.
– Соңғы шешім қашан қабылданады және оны кім бекітеді?
Жоғарыда айтқанымдай, ұсынымдарды Атом саласын дамыту жөніндегі ведомствоаралық комиссия мен Энергетикалық кеңес қарастырады.
Бұрын хабарланған жоспарлар аясында вендорды таңдау туралы шешім қабылдаудың соңғы мерзімі – ағымдағы жылдың маусым айы. Біз кестеге сәйкес жүріп жатырмыз.
– Халықаралық вендорлардың қатысуы отандық атом өнеркәсібінің дамуына қалай әсер етуі мүмкін?
Халықаралық вендор – бұл елде тұрақты және сауатты атом саласын қалыптастыруға тікелей әсер ететін ірі жобаларды жүзеге асырудағы озық әлемдік тәжірибеге, заманауи технологияларға және тәжірибеге қол жеткізу.
Сонымен қатар, әлеуетті жеткізушіге қазақстандық жергілікті қамтуды барынша арттыру міндеті қойылады. Жергілікті өндірісті кешенді дамыту мақсатында үкіметпен және «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасымен бірлесіп, Атом өнеркәсібі үшін өндірісті оқшаулаудың Ұлттық жоспары әзірленетін болады. Әрине, отандық компаниялардың қатысуының негізгі критерийі технологиялардың сапасы мен қауіпсіздігі критерийлеріне сәйкестігі болмақ. Бұл ретте кейбір қазақстандық компаниялардың АЭС құрылыс жобаларына қатысу тәжірибесі бар. Мысалы, «KarlsKrona LC AB» ЖШС Түркиядағы «Аккую» АЭС үшін сорғы жабдықтарын жеткізуші болып табылады.
Оның үстіне Түркия, Египет, Бангладеш елдеріндегі атом электр станцияларының құрылысына қазақстандық мамандардың көп бөлігі қатысуда.
Осылайша, халықаралық вендорлардың қатысуы үздік әлемдік тәжірибеге, заманауи технологияларға және ірі жобаларды жүзеге асыру тәжірибесіне жол ашады, бұл елде тұрақты және сапалы атом саласын қалыптастыруға тікелей әсер етеді.
