Қазақстандағы тұрғын үй құрылысы жаңа белеске шықты: пайдалануға берілген пәтерлер саны бірден 7%-ға өсті
Саланың басты драйвері — тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі
Қазақстанда тұрғын үй құрылысы бойынша кезекті жоғары көрсеткіштер тіркелді. Осы жылдың он айында пайдалануға берілген жаңа нысандардың жалпы ауданы 19,7 млн шаршы метрге жетті. Оның ішінде тұрғын үй ретінде пайдалануға берілген нысандардың ауданы рекордтық 14,6 млн шаршы метрді құрады, бұл 2024 жылғы қаңтар–қазан айларымен салыстырғанда, 4,5%-ға артық. Мұның 9,3 млн шаршы метрі көппәтерлі үйлерге, 5,2 млн шаршы метрі жеке үйлерге тиесілі. Жаңа тұрғын үйлердің басым бөлігін (13,4 млн шаршы метр) немесе нысандардың жалпы ауданының 92%-ын жеке құрылысшылар пайдалануға берді, ал 5,5 млн шаршы метрін тұрғындар өздері тұрғызған. 2025 жылғы қаңтар–қазан айларында тұрғын үйді пайдалануға беру көрсеткіші әрбір мың адамға шаққанда 717,5 шаршы метрді құрады, бір жыл ішінде 3,3%-ға артқан. Айта кетерлігі, пайдалануға берілген пәтерлер саны бір жылда 6,7%-ға өсіп, 132,2 мыңға дейін жетті.
Көпжылдық көрсеткіштерден (төмендегі кестелерден) Қазақстандағы тұрғын үй құрылысының қарқынды дамып келе жатқанын аңғаруға болады. Тек «коронадағдарыс» жылдары көрсеткіштер сәл төмендеді, ал содан кейін сала қайта қалпына келді.
Десе де, аталғандай өсу қарқынына қарамастан, қазақстандықтарға әлі де тұрғын үй жетіспейді. Мысалы, 2024 жылы еліміздің тұрғын үй қоры 434,3 млн шаршы метрге жетіп, жылына 3,6%-ға, ал 2015 жылдан бері 27,5%-ға өскеніне қарамастан, әрбір адамға шаққандағы тұрғын үй көлемі әлі де бар болғаны 24,5 шаршы метрді құрап, 2015 жылдан бері тек 16,5%-ға, ал бір жыл ішінде шамамен 2%-ға ғана артты.
Бүгінде тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі (ТҚЖ) тұрғын үй құрылысын дамытуда және қазақстандықтарды баспанамен қамтамасыз етуде ең тиімді құралдардың бірі болып отыр. Қазақстанда осы жүйенің операторы — мемлекеттік Отбасы банкі. Банк 22 жылдан бері сәтті жұмыс істеп келеді. Осы уақыт ішінде ТҚЖ арқылы 635,6 мың отбасы өз баспанасына қол жеткізді. Қазіргі таңда ТҚЖ-ның 2,5 трлн теңгеден астам қаржы жинақтаған шамамен 3,3 млн салымшысы бар, ал экономикалық белсенді халық арасындағы қатысушыларының үлесі бағалау деректері бойынша 33,6%-ға жетті.
Сонымен қатар Отбасы банк — табысы мол мемлекеттік институт болып табылады, банк сол табысын экономикаға қайта инвестициялайды. Мысалы, барлық салымшыларға арналған мемлекеттік сыйлықақы бойынша бюджет қаражаты шамамен 90 млрд теңгені құрады, ал осы жылдың 1 қаңтарынан 1 қарашасына дейін банк 1,3 трлн теңгеден астам ипотекалық кредит берді. Яғни, мемлекеттік қолдаудың әрбір теңгесіне нарықтықтағы мөлшерлемеден төмен мөлшерлемемен берілген ипотеканың шамамен 14 теңгесі тиесілі болып отыр. Шын мәнінде, бұл орасан зор мультипликативтік тиімділіктің көрінісі болып табылады.
Қазақстандағы тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі — жабық жүйе болып табылады және немістердің Bausparen қағидасы бойынша ұйымдастырылған. Айта кетерлігі, биыл қыркүйекте Алматыда өткен «Тұрғын үй құрылыс жинақтары: түрлі аймақтардағы озық тәжірибе және стратегиялық көшбасшылық» атты халықаралық конференцияда ҚР ТҚЖ жүйесі сарапшылар тарапынан жоғары бағаланды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, Bausparen сияқты ТҚЖ жүйелері тек қаржы құралы ғана емес, мықты әлеуметтік механизм болып табылады. Мысалы, Германияда бұл жүйені шамамен 22 млн адам немесе әр төртінші тұрғын пайдаланады. Аталған конференцияға қатысушы сарапшылардың айтуынша, осы механизмді белсенді қолданатын тағы бір ел — Чехияда жүйені халықтың жартысы пайдаланады, оны қолдану «супермаркетке бару сияқты» кең тараған.
ТҚЖ әлемде бастапқы капитал жинауға мүмкіндік беріп, тұрғын үй сатып алуды жеңілдетеді, бұл қарыз алушының қарыз жүктемесін азайтып, кредит қабілетін арттырады, ал кредит алушы жинақтау кезеңінде өзінің қаржылық тәртібін жақсартады. Сонымен қатар осы жүйелер аясында берілетін мемлекеттік сыйлықақылар тек қаржы жинақтауға ынталандырып қана қоймай, экономикаға мультипликативтік әсерін тигізеді: мысалы, Германияда жыл сайынғы сыйлықақы бюджеті 220 млн еуроны құрайды, бұл өз кезегінде 1 млрд еуродан астам ипотекалық кредит беруге мүмкіндік тудырады. Жоғарыда атап өткенімздей, Қазақстанда бұл әсер әлдеқайда айқын байқалады.
ТҚЖ жүйелерінің ең маңызды әрі әлеуметтік тұрғыдан сезімтал тұсы — қолжетімді тұрғын үй мен қаржылық тұрақтылыққа жол ашып, тепе-теңдікті қалыптастырады. Сонымен қатар жүйе қарыз алушы үшін тәуекелді төмендетеді: пайыздық мөлшерлеме алдын ала белгіленіп, нарықтық орташа деңгейден төмен болады, сондықтан клиент капитал нарығындағы құбылыстарға ұшырамайды. ТҚЖ жүйесін белсенді қолданатын елдердегі негізгі көрсеткіштер мен деректер төмендегі ақпараттық кестеде берілген.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, мұндай жүйелер инклюзивтік сипатқа ие: табысы орташа, дәстүрлі ипотека ала алмайтын жандарға баспаналы болуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ жинақтардан түскен қаражат «жабық пул» аясында тұрғын үй кредиттеріне қайта инвестицияланатындықтан, ТҚЖ жүйелері тұрғын үй құрылысын және жергілікті экономиканы тұрақты дамытуға ықпал етеді, жұмыс орындарын құруға және жылжымайтын мүлік секторындағы жүйелік дағдарыс тәуекелдерін азайтуға септігін тигізеді. Жүйенің жабықтығының артықшылығы да осында: бұл оның тұрақтылығы мен бақылауда болуын қамтамасыз етеді.
Тағы бір айта кетерлігі, бүгінде Қазақстанда ТҚЖ жүйесін либерализациялау және оған коммерциялық ЕДБ-ны тарту идеясы талқыланып жатыр. Алайда сарапшылар мен реттеуші орган асығыстық танытпай, ең дұрыс әрі салмақты шешім қабылдауға тырысып отыр, себебі әлемдік тәжірибе көрсеткендей, жүйенің жабық және қорғалған болуы оның тұрақтылығы мен сенімділігін қамтамасыз етеді. Мұндай тәсіл уақытпен тексерілген: мысалы, Германиядағы ТҚЖ жүйесі 100 жылдан астам жұмыс істеп келеді, ал Ұлыбританиядағы құрылыс қоғамдарының тарихы шамамен 250 жылды құрайды. Сол себепті Қазақстандағы жақсы қалыптасқан механизмге зиян келу қаупі негізді болып отыр, ал кез келген өзгерістерге аса сақтықпен қарау қажет.
