Жаңа Салық кодексі көптеген өзгерістерді қамтиды, олар Қазақстан азаматтарының өмірін жеңілдетіп, жақсартуға бағытталған. Мысалы, салық шегерімін рәсімдеу кезінде құжаттар жиынын жинау талабы жойылады, әділетті прогрессивті салық шкаласы енгізіледі және басқа да жаңалықтар бар. Алайда, көпшіліктің назарына ілінбей жүрген бір өзгеріс – бұл мемлекеттік және квазимемлекеттік бағалы қағаздардан түсетін кірістерге салық салудың енгізілуі. Бұл – мемлекеттік бюджет үшін қосымша табыс көзі ғана емес, сонымен қатар Қазақстан қор нарығындағы алыпсатарлық әрекеттерден қорғану тәсілі.
Мұндай әрекеттер қаншалықты қауіпті, олар кімге тиімді, және жаңа Салық кодексі биржадағы агрессивті ойындардан ел экономикасын қалай қорғайды – осы сұрақтардың жауабын осы материалдан біле аласыз.
Әлемнің кез келген елінде қаржы ұйымдары немесе ауқатты адамдар кейде биржада алыпсатарлыққа барады. Алыпсатарлық деп бағалы қағаздарды (акциялар, облигациялар, валюталар және т.б.) қысқа мерзімде қайта сату арқылы пайда табу мақсатында сатып алуды айтады. Бұл жағдайда инвестор активті ұзақ уақытқа ұстауды көздемейді.
Алыпсатарлық кең таралған жағдайда қор нарығындағы бағалар компаниялардың және активтердің нақты құнынан алшақтап кетуі мүмкін. Осылайша нарықта «көпіршіктер» пайда болады – яғни, шынайы бағасынан әлдеқайда жоғары бағаланған бағалы қағаздар. Қаржы саласындағы мамандар айтқандай, ондай көпіршіктер ерте ме, кеш пе, «жарылып» (құнсызданып) тынады. Бай инвесторлар өз активтерін сата бастаған кезде, нарықта үрей туындап, ұсақ инвесторлар үлкен шығынға ұшырайды – олардың жинаған ақшасы күйіп кетеді.
Алыпсатарлықтың салдары тарихта бірнеше рет ауыр экономикалық дағдарыстарға себеп болған. Мысалы, 1929 жылғы Ұлы депрессия дәл осындай бақылаусыз алыпсатарлық әрекеттердің салдарынан туындаған. Соңғы мысалдардың бірі – 2008 жылғы жаһандық қаржылық дағдарыс. Ипотекалық туынды құралдармен жасалған алыпсатарлық мәмілелер АҚШ-тың банк жүйесін құлатып, бүкіл әлем экономикасын рецессияға ұшыратты.
Әрине, Қазақстан қор нарығының ел экономикасына әсері АҚШ-тың қор нарығымен салыстырғанда әлдеқайда әлсіз. Бірақ, кез келген заңнама реактивті емес, алдын ала қабылдануы тиіс. Яғни, ықтимал проблемалар орын алғанша, мемлекет азаматтарын қорғауға міндетті.
Статистика
Қазақстан қор биржасының (KASE) есебіне сәйкес, 2025 жылдың бірінші тоқсанының қорытындысы бойынша мемлекеттік қарыз көлемі 28,6 трлн теңгені (56,8 млрд АҚШ доллары) құрады. Бұл жыл басынан бері 5,8% немесе 1,6 трлн теңгеге өсім барын көрсетеді. Мемлекеттік бағалы қағаздармен (МБҚ) сауда көлемі 2,2 трлн теңгені құрап, 2024 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 5,8% немесе 135,6 млрд теңгеге азайған.
2025 жылдың алғашқы үш айында орташа күндік сауда көлемі 38,5 млрд теңгені, ал екінші нарықтағы сауда көлемі – 13,6 млрд теңгені құрады.
Бұл нарықтағы негізгі инвесторлар – банктер (23,1%) және басқа да институционалдық инвесторлар (74,9%).
Сарапшы пікірі
«Егер мемлекеттік облигациялар бойынша кіріс мүлде салықтан босатылса, бұл тек салықтық артықшылық үшін жасалатын алыпсатарлық сатып алуларға жол ашуы мүмкін. Ал табысқа салық салу инвесторлардың мүдделерін теңестіруге көмектеседі: олар облигацияны тек салықтық тиімділігі үшін емес, сонымен бірге мемлекеттің тұрақтылығына сенгендіктен де таңдайды. Сонымен қатар, облигациялардан түсетін табысқа салық салу азаматтар мен инвесторларды өз инвестициялық шешімдеріне мұқият қарауға итермелейді – яғни, тек мемлекеттік бағалы қағаздарды емес, басқа да қаржы құралдарын қарастырады» Қаржылық сарапшы Руслан Ануарбеков
Қосымша артықшылықтар
Сарапшының айтуынша, мемлекеттік облигациялардан түсетін табысқа салық салу мемлекетке қосымша табыс жинауға мүмкіндік береді. «Бұл, өз кезегінде, бюджетті басқа көздерге (мысалы, сыртқы қарыздарға немесе Ұлттық қорға) тәуелділіктен азайтады. Сонымен қатар, барлық табыс түрлеріне (соның ішінде облигациялар бойынша пайыздарға да) салық салынғанда, салық жүйесі әділетті бола түседі. Ірі көлемде облигация сатып алатын бай инвесторлар да мемлекетті қаржыландыруға өз үлесін қосады», – деп атап өтті сарапшы.
Барлық табыс түрлері бірдей салыққа тартылса, бұл мемлекеттік саясатты ашық әрі болжамды етеді.
«Мемлекеттік және квазимемлекеттік бағалы қағаздардан түсетін кірістерге салық салу – бұл халықаралық тәжірибе. Ол бюджетке қосымша табыс әкелумен қатар, капиталдан түсетін кірістерге әділ салық салуға жол ашады», – деп қорытындылады қаржылық сарапшы Руслан Ануарбеков.
