Бүгінде Қазақстанда екінші деңгейдегі 23 банк жұмыс істеп тұр. Банктерге қатысты статистика әзірге толық емес, себебі секторға екі жаңа банк енді, бұл банк жүйесінің дамуына жаңа серпін берді.
Әзірге қолда бар деректерге тоқталайық. Осы жылдың шілде айының басында Қазақстанның банк секторында 22 банк жұмыс істеп тұрды (олардың 14-і шетелдік қатысумен), оның ішінде екінші деңгейдегі 10 еншілес банк пен 100% мемлекет меншігіндегі бір банк бар.
Бұған дейін айтып өткеніміздей, биыл жаңадан құрылған екі банктен бөлек, секторда бірқатар өзгерістер орын алмақ: бұл тағы бір жаңа («ескі») қатысушының келуі, дәлірек айтқанда, ірі микроқаржы ұйымының екінші деңгейдегі банкке айналуы, сондай-ақ ForteBank пен Home Credit Bank-тің бірігуі.
Бұл мақалада соңғы он жылда банк секторының қалай өзгергенін және оның қай бағытта дамып жатқанын қарастырамыз.
Соңғы он жылда Қазақстанның банк секторы нарықтағы қатысушылардың бірігуі мен қайта құрылуы нәтижесінде айтарлықтай өзгерді. Мұндай өзгерістер қаржы жүйесінің тұрақтылығын арттыруға және экономикалық белгісіздік жағдайында тәуекелдерді азайтуға бағытталған жалпы стратегияның бір бөлігі болып табылады.
Егер он жыл бұрын елімізде 36 банк жұмыс істесе (ал он бес жыл бұрын 39 ЕДБ), 2025 жылдың басында олардың саны шамамен екі есе азайып, 21-ге дейін жетті (жыл басында елімізде осынша ЕДБ жұмыс істеді).
Ірі ойыншыларды біріктіру үрдісі әлі де жалғасуда. Мәселен, бүгінгі таңда Қазақстандағы үздік 5 ЕДБ сектор бойынша барлық активтердің 68,6%-ын құрайды. 2022–2024 жылдары олардың ортақ үлесі 66%–66,9% аралығында болды, 2019–2021 жылдары шамамен 63%, ал 2015–2018 жылдары 60%-дан төмен болды. Бұған дейін атап өткеніміздей, бұрын елімізде банк көп болса да, олардың көбі нарықта мардымсыз үлеске ие болып, тәуекелдері жоғары ойыншылар болып саналды.
Айта кетерлігі, тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанда жүздеген банк жұмыс істеді, бірақ олардың көбісі республика болған алғашқы жылдары жай ғана жойылып кетті. Жалпы алғанда, елімізде 145 ЕДБ таратылды, оның тоғызы әлі де таратылу үстінде. Бұдан бөлек, банктердің бірқатары бірікті (оған кейінірек тоқталамыз).
Демек, 2010-ыншы жылдан бері нарықтағы банктер саны мынадай себептерге байланысты біртіндеп азайып келеді:
- бірігу және жұтылу (M&A);
- осал ойыншылардың ерікті түрде шығуы;
- әлсіз банктердің лицензиясын қайтарып алу.
Соңғы он жылда Қазақстанның банк секторы айтарлықтай өзгерістерге ұшырады, оған себеп — банктердің бірігуі және қосылуы (M&A). Мұндай мәмілелер банктердің санын азайтып қана қоймай, қаржы жүйесінің тұрақтылығын арттыруға да ықпал етті.
Соңғы жылдары елде бірнеше маңызды бірігулер орын алды, соның ішінде:
- 2014-2015 жылдар — Қазкоммерцбанк (Qazkom) пен БТА Банкі бірікті. Ал кейіннен 2018 жылы біріктірілген банк Халық Банкке қосылды.
- 2015 жыл — үш ЕДБ бірікті (Альянс Банк, Темiрбанк және ForteBank). Нәтижесінде ForteBank құрылды, ол қазір еліміздегі ірі қаржы институттарының қатарына енеді.
- 2019 жыл — Цеснабанк (First Heartland Jýsan Bank) пен First Heartland Bank бірікті. 2021 жылы біріктірілген банк АТФ Банкке қосылды. Қазіргі уақытта бұл ЕДБ — еліміздегі ірі банктердің бірі, Alatau City Bank атауымен жұмыс істейді.
- 2022-2023 жылдар — Ресейдің Украинаға қарсы соғысы салдарынан ресейлік бизнестің Қазақстанның банк секторынан шығуына байланысты Альфа-Банк (Eco Center Bank) пен Банк ЦентрКредит бірікті.
Биылғы жылдың маңызды жаңалығына тоқталайық, «ForteBank» АҚ өзінің «Home Credit Bank» АҚ акцияларының 100%-ын сатып алатынын жариялады. Айта кетерлігі, халықаралық рейтингтік агенттіктер бұл жағдайға жедел пікір білдіріп, оң баға берді. Нәтижесінде қаржы секторында ірі қатысушы пайда болады, ол әртараптандырылған құрылымға, үздік қаржылық көрсеткіштерге ие болады әрі нарықтағы позициясын сақтап қалады.
Мұндай қадамдар нарықтағы негізгі бағытты айқындайды: алдағы уақытта тек ірі, капиталданған және технологиялық жағынан тұрақты банктер қалып, олар ел ішінде де, халықаралық деңгейде де бәсекеге қабілетті болады.
Тұрақтылық — стратегиялық басымдық
Консолидация банктік жүйенің тұрақтылығын әртүрлі бағыттарда нығайтады.
Біріншіден, ұлғайтылған банктерде капиталдық база сенімдірек болғандықтан, олар сыртқы соққыларға — мұнай бағасының әлемдік құбылмалылығы, санкциялық тәуекелдер немесе валюта ауытқуларына оңайрақ төтеп бере алады.
Екіншіден, ойыншылар санының азаюы жүйені қадағалау тұрғысынан айқын әрі басқаруға қолайлы етеді. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі (ҚР ҚНРДА) үшін тәуекелдерді бақылау жеңілдейді, ал қадағалау нақтырақ әрі тиімдірек жүзеге асады.
Үшіншіден, ірі банктер цифрлық инфрақұрылымға ауқымды инвестиция жасауға қабілетті, бұл банктік қызметтердің сапасын арттырып, оларды халық пен бизнес үшін қолжетімді етеді. Қаржылық технологиялар нарығындағы бәсекенің күшеюі бұл жағдайды одан әрі маңызды етеді.
Реттеушінің рөлі
Қаржы секторы саласындағы мемлекеттік саясат жүйені тұрақтандыру және біріктіру бағытын ұстанады. ҚР ҚНРДА-ның негізгі ұстанымы: нарықта тек тұрақты жұмыс істей алатын, нормативтерді сақтайтын, салымшылар мүддесін қорғайтын және дамуға инвестиция салуға қабілетті банктер қалуы тиіс.
Сондай-ақ Қазақстан соңғы жылдары халықаралық реттеу стандарттарын (соның ішінде Базель III элементтерін) белсенді енгізіп келеді, бұл банктерден капитал мен өтімділік нормативтерін қатаң сақтауды және қызметтің ашықтығын арттыруды талап етеді.
Қорытынды
Қазақстанның банк секторын біріктіру — бұл нарықтық өзгерістердің салдары ғана емес, саналы стратегиялық қадам. Мұның нәтижесінде экономиканы өсу мен дағдарыс кезінде тұрақты қолдай алатын, бәсекеге қабілетті және тиімді қаржы жүйесі қалыптасады.
Осының арқасында Қазақстандағы банк секторы құрылымдық, жетілген және ұзақмерзімді дамуды көздейтін деңгейге жетті. Консолидация сандық өсуден сапалы өсуге көшуді қамтамасыз етті — қазіргі басымдық тұрақтылыққа, цифрландыруға және клиентке бағдарлануға қойылған.
