EY компаниясының Орталық Азия елдеріндегі көміртекті реттеуді жетілдіру мәселелеріне арналған зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, сарапшылар әр Үкіметтің парниктік газдар (ПГ) шығарындыларын азайту бойынша халықаралық міндеттемелерді орындау аясында қандай қадамдар жасап жатқаны туралы қорытынды жасады.
Әр елдің қолданыстағы саясаты аясында парниктік газдар шығарындыларын азайту бойынша жұмыс жалғасатын болса, бұл бүкіл аймақ үшін көміртек бейтарап болашақтың негізін қалайды және төмен көміртекті тұрақты өсуді қамтамасыз етудің айқын жол картасын көрсетеді. Дегенмен, мұның барлығына көміртекті реттеудің нарықтық әдістерінсіз қол жеткізу мүмкін болмайды, соның ішінде экономиканы декарбонизациялауға арналған қаражатты тарту мақсатында энергетикалық аспектке ерекше назар аудару қажет.
Қазақстандағы көміртекті реттеу
2021 жылы Қазақстан Республикасының жаңартылған Экологиялық кодексі жарияланғаннан кейін ел Үкіметі 2023 жылы 2060 жылға дейінгі ҚР көміртек бейтараптығына қол жеткізу стратегиясын бекітті және ұлттық деңгейде айқындалған үлесті (ҰДАҮ) жаңартты. Бұл елдің өнеркәсібі мен экономикасының болашақ даму бағытын айқындады, мұндағы орта мерзімді мақсат – 2030 жылдың соңына дейін парниктік газдар шығарындыларын 1990 жылғы базалық деңгеймен салыстырғанда 15%-ға азайту, ал ұзақ мерзімді мақсат – 2060 жылға қарай көміртек бейтараптығына қол жеткізу.
фото: Liter.kz
Қазіргі уақытта парниктік газдар шығарындыларын мемлекеттік бақылау мен азайтудың жалғыз құралы – Қазақстанның шығарындылармен сауда жасау жүйесі (ҚШСЖ). Ол экономиканың 6 негізгі секторын қамтиды: электр энергетикасы, мұнай-газ, тау-кен өндіру, металлургия, химия және өңдеу өнеркәсібі. ҚШСЖ-ның жалпы лимиті 161,1 млн СО2-экв-ға тең, яғни ел бойынша шығарындылардың 47%-ын құрайды.
Сонымен қатар, Париж келісімін ратификациялау аясында Қазақстан Үкіметі тұрақты даму контексінде климаттың өзгеруінің салдарына жаһандық ден қоюды күшейту міндеттемелерін өз мойнына алды, бұл елдің жаңа экологиялық заңнамасының негізгі міндеттерінің бірі және елді декарбонизациялауға бағытталған әртүрлі құралдарды іске қосуды қарастыру болды.
Өзбекстандағы көміртекті реттеу
Орталық Азия аймағында Өзбекстан Республикасы парниктік газдар шығарындыларының жалпы көлемі бойынша Қазақстаннан кейінгі екінші орында тұр, ол 187,5 млн СО2-экв құрайды. Атап айтқанда, энергетикалық секторға ел бойынша парниктік газдар шығарындыларының 76–80%-ы, оның ішінде қазбалы отынды жағудан 50% және көмір, мұнай-газ саласындағы метанның шығуын ескере отырып, 26–30% тиесілі.
Фото: Troll.uz
Жалпы, соңғы 10 жылда энергетика саласындағы шығарындылар азайып келеді, ал ауыл шаруашылығындағы парниктік газдар шығарындылары керісінше мал басының көбеюіне байланысты өсіп келеді және жалпы көлемнің 18%-ын құрайды. Өнеркәсіптік процестер жалпы шығарындылардың 5%-ын құрайды. Қалдықтарды басқарудан туындайтын шығарындылар небәрі 1% құраса да, бұл көрсеткіштер де жылдам өсіп келеді.
2021 жылы Өзбекстан ҰДАҮ бойынша өз міндеттемелерін арттырып, ЖІӨ бірлігіне парниктік газдар шығарындыларын 2030 жылға қарай 2010 жылғы деңгеймен салыстырғанда 35%-ға төмендетуді көздейтінін ескерсек, ел ҰДАҮ1-де көзделген 10%-бен салыстырғанда, ел әлемдегі ең энергия және ресурстарды көп қажет ететін елдердің бірі болып қала береді. Қолданыстағы ресурстарды көп қажет ететін экономикалық модельді пайдалану кезінде халық пен экономиканың күтілетін жылдам өсуі шығарындылардың айтарлықтай артуына әкеледі, бұл негізгі ресурстар мен экожүйелерге шамадан тыс жүктеме жасайды.
Елде парниктік газдар шығарындыларын реттеу тетіктерінің жоқтығына қарамастан, үкімет декарбонизацияға қарай белсенді түрде ілгерілеп келеді. Мысалы, Өзбекстан Президенті жанында климаттық кеңес құрылуда, ол климаттың өзгеруінің салдарын жұмсарту және оған бейімделу мәселелері бойынша жоғары кеңесші органға айналады.
Қырғызстандағы көміртекті реттеу
Көршілерімен салыстырғанда, Қырғыз Республикасындағы парниктік газдар шығарындыларының көлемі шамалы – шамамен 16,1 млн тонна СО2-экв, жерді пайдалану, жерді пайдалану өзгерістері және орман шаруашылығынан (ЖиЖӨШ) сіңіруді есепке алмағанда, бұл жалпы көлемнің 0,03%-ын құрайды және бұл көрсеткіш бойынша әлемде 137-орынды алады. Соған қарамастан, ел парниктік газдар шығарындыларын азайту жөніндегі халықаралық міндеттемелерін орындау бойынша белсенді жұмысын жалғастыруда – мысалы, 2021 жылдың қазан айында ел 2025 жылға қарай шығарындыларды 36,61%-ға және 2030 жылға қарай 43,62%-ға қысқартуды көздейтін қайта қаралған ҰДАҮ ұсынды.
© Sputnik / Олег Золото
Қырғызстан бұл нәтижелерге жаңартылатын энергия көздерін салу, энергия тиімділігін арттыру, тұрақты көлікті енгізу, пайдалануды қысқарту үшін баламалар ұсыну, сондай-ақ пайдаланылатын көмірдің сапасын арттыру арқылы қол жеткізуді жоспарлап отыр. Дегенмен, елде сауда жүйесі және/немесе көміртегі салығы сияқты көміртекті реттеу құралдары әлі енгізілмеген.
Виктор Коваленко – Орталық Азия, Кавказ және Украина елдеріндегі климаттың өзгеруі мен тұрақты даму саласындағы қызмет практикасының жетекшісі, EY серіктесі
Айбек Тулепбергенов – EY Kazakhstan компаниясының тұрақты даму және климаттың өзгеруі практикасының аға кеңесшісі
